បន្ទាប់មក ទើបលោក « បារមី » (Barth) និង « ប៉ែកគ្នេញ » (Bergaigne) ផ្តើមធ្វើកម្រងអត្ថបទទាំងឡាយដែលលោកបានបកប្រែពីសំស្ក្រឹតមកជាភាសាបារាំង។ លោក «លីហ្វី-ណូ» (Louis Finot) ដែលជាចាងហ្វាងមុនដំបូងបង្អស់នៃវិជ្ជាស្ថានស្រាវជ្រាវនោះ ក៏បានរៀបចំ «របៀបស្រាវជ្រាវ» ផ្នែកសិលាចារិកខ្មែរឡើង ។ លុះលោកល្វីហ្វីណូ ស្លាប់បាត់ទៅ ទើបសិស្សជំនិតរបស់លោកឈ្មោះ « ហ្ស៊ក សឺដែស » (George Goedes) បន្តការស្រាវជ្រាវនេះតទៅទៀត ។ លោក សឺដែស ជាអ្នកប្រាជ្ញម្នាក់ ដែលខិតខំស្រាវជ្រាវអារ្យធម៌ខ្មែរ ដោយគ្មានស្គាល់ការនឿយណាយអ្វីបន្តិចបន្តួចឡើយ ។ គឺដោយសារអ្នកប្រាជ្ញរូបនេះហើយ ដែលខ្មែរយើងមានឯកសារគ្រប់គ្រាន់ស្តីអំពីប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរជាន់ដើម ។ លោកបានបកប្រែសិលាចារិកខ្មែរពីសំស្ក្រឹត និងពីភាសាខ្មែរ ជំនាន់ដើម (Vieux Khmer) ខ្ទេចខ្ទីរ គ្មានសល់អ្វីឡើយ ។ លោកបានផ្សាយបណ្តើរៗ នូវការស្រាវ ជ្រាវរបស់លោក ចុះក្នុងសៀវភៅចងក្រងរបស់លោកឈ្មោះ (Etudes cambodgiennes) ដែលជាវិភាគទានមួយយ៉ាងធំ ចំពោះវិជ្ជាស្ពានបារាំង E.F.E.O ។
លោក អេឌអាដ៍ ហើយប៊ែរ (Edouart Hubert)
នៅក្នុងពេលដដែលនោះលោក ប៉ូល ប៉េលីយ៉ូ (Paul Pelliot) បានធ្វើបញ្ជីមួយយ៉ាងធំ រៀបរាប់អំពីប្រភពស្រាវជ្រាវរបស់ចិន អំពីស្រុកខ្មែរ ។ លោកបានបកប្រែបញ្ជីនោះមកជាភាសា បារាំង ហើយ បានសរសេរសៀវភៅនិងអត្ថបទសំខាន់ (Oeuvres maîtresses) ជាច្រើន ដែលជាវិភាគទាន មួយយ៉ាងធំចំពោះឯកសារ សម្រាប់សិក្សាអារ្យធម៌ខ្មែរយើង ។ នៅក្នុងសៀវភៅ « ហ៊្វូណន » (Le Fou-Nan) របស់លោក លោក បានអះអាងថា « ហ៊្វូណន » ជាមហានគរមួយ ដ៏មានមហិទ្ធិរឹទ្ធិ មួយ ដែល បានចាប់កំណើតមុន « អង្គរ» ជាងប្រាំមួយសតវត្ស ។ គឺលោក លីហ្វីណូ (Louis Fi- rot) នេះហើយ ដែលបានធ្វើការស្រាវជ្រាវរីសម័យ « ហ៊្វូណន » នោះ រហូតមកទល់នឹងសម័យអង្គរ ។ ការសិក្សារបស់លោក ហ្វីហ្វីណូ នេះជាវិភាគទានមួយធំណាស់ដែរ ក្នុងការសិក្សារភាសាខ្មែរសម័យក្រោយៗ មកទៀត (la philologie) ។ បន្ទាប់មក លោក អេឌអាដ៍ ហើយប៊ែរ (Edouart Hubert) លោក ហ្សកសឺដេស (George Coedes) ក៏បានបង្កើតជាសៀវភៅសរសេរដោយដៃ ហើយដែលមានទុក តម្កល់ក្នុងវត្តអារាម ។ លោក ស្លឹកម៉ាសៀរ៉ូ (George Maspero)ក៏បានធ្វើជាច្បាប់វេយ្យាករណ៍ខ្លះៗមកដែរ។ ចំណែកលោក ភ្លេដុង (Guesdon) ក៏បានប្រមូលផ្តុំការសិក្សាទាំងឡាយនោះ មកធ្វើជា « វចនានុ ក្រម » ថ្មី ៗ មកជាបន្តមកទៀត ។ លោក ប៊ែរណា ( Bernard) (ទាំងបង ទាំងប្អូនពីរនាក់) ក៏នាំគ្នាប្រមូលពាក្យពីនេះបន្តិចពីនោះបន្តិចមក (compilation) យកមកធ្វើ វចនានុក្រមដែរ ។ ជាពិសេស លោក សឺដែស (G-Gædes) ដែលជានិរុត្តិវិទូ (Philologue)ម្នាក់ដ៏ឆ្នើមដែរនោះ ។
១ លោក Paul Pelliot បានសរសេរ (le Fou-Nan, Hanoï 1903, ហើយបានចុះការស្រាវជ្រាវនោះក្នុង Bulletin E-F-E-O., Une richesse au Cambodge: la pêche et les poissons Paris 1911, Mé- moires sur les coutumes du Cambodge de Tchéou Ta-Kouan Paris 1951.
២ – លោកបានចាប់ផ្តើមធ្វើការស្រាវជ្រាវនេះពីឆ្នាំ ១៩១២ ដោយបានបកអត្ថបទជាច្រើនពីសម្បូរព្រៃគុក ។ ចន្លោះពេលរវាងសម័យ «ហ៊្វូណន់» និងសម័យអង្គរ បើយោងទៅតាមប្រក្រតិទិន Grégorien គឺជាសតវត្សរ៍ទី៧ ។ លោកលីហ្វីណូបានប្រមូលអត្ថបទជាភាសាខ្មែរជាន់ដើម Vieux Khmer មកធ្វើជាមូលដ្ឋាននៃការសិក្សារបស់លោក ។
អ្នកប្រាជ្ញទាំងឡាយខាងលើនេះ នាំគ្នាពិចារណាថា តើប្រភពពិតប្រាកដនៃពុទ្ធសាសនានៅអង្គរជាប្រភពពីឥណ្ឌាមែនឬ? លោក ពីជ្វីហ្វីណូវដែលមានលោកសឺដែស ជាសិស្សជំនិត ពុំសូវមានជំនឿ ប៉ុន្មានឡើយ ហើយក៏ចាប់ផ្តើមធ្វើការសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីរឿងនេះ ។ ពុទ្ធសាសនានៅអង្គរនេះ បើយោងទៅតាមការស្រាវជ្រាវរបស់លោកទាំងពីរខាងលើនេះ បើមានប្រភពជាឥណ្ឌាមែនក៏មានលក្ខណៈជាខ្មែរ យ៉ាងពិតប្រាកដដែរ (forme indienne, mais cerceptiors originales) ។ ឧទាហរណ៍ : ស្តេចគឺជាព្រះ អាទិទេព (Deva Rāja) ដូចមានរូបចម្លាក់ជាភស្តុតាងស្រាប់, រីឯលក្ខណឥណ្ឌាស្ថិតនៅត្រង់រូបចម្លាក់ផ្សេងៗ មិនមែនជារូបស្តេច (ដូចជារូបព្រះបាទជ័យវរ្ម័ន្ធជាដើម) ទេ គឺជារូបដំណាងព្រះអាទិទេពផ្សេងៗ តែម្តង (វិស្ណុ, សីវៈ, ហរិហរៈ ) ។ តាំងពីពេលនោះមក ដោយយកទស្សនៈលោក សឺដែស និងលោក ហ្វីណូ ធ្វើជាឧទាហរណ៍ (Postulat) ការស្រាវជ្រាវទៅតាមរូបចម្លាក់ (statues et bas-reliefs) ។
នៅឆ្នាំ ១៨៩៩ លោក « ល្វីហ្វីណូ » បានបង្កើតដំណើរស្រាវជ្រាវមួយយ៉ាងធំដើម្បីប្រមូលផ្តុំរៀបរាប់ប្រាសាទទាំងអស់ ដែលមានពីក្រុងហាណូយទៅទល់នឹងក្រុងបាងកក ។ ការធ្វើដំណើរនេះ បានធ្វើទៅនៅក្រោមមេបញ្ជាការ « លូណេ កីឡាស្តូងគីយែរ » (Lunet de Lajon. quière) ។ ឯកសារដែលបានស្រាវជ្រាវនៅពេលនោះទាំងប៉ុន្មាន ជាឯកសារមានតម្លៃរហូតមកទល់នឹងពេលសព្វថ្ងៃនេះហើយអាចចាត់ទុកជាសម្បត្តិបូរាណវិទ្យាមួយយ៉ាងសម្បើមសម្រាប់អ្នកស្រាវជ្រាវជាន់ក្រោយ។
លោក ប៉ូល ប៉េលីយ៉ូ (Paul Pelliot) បានធ្វើបញ្ជីមួយយ៉ាងធំ រៀបរាប់អំពីប្រភពស្រាវជ្រាវរបស់ចិន។
