លោក អូម៉ា ខាយយ៉ាម (Omar Khayyam) កើតនៅថ្ងៃទី១៨ ខែឧសភា ឆ្នាំ១០៤៨ នៃគ.ស នៅទីក្រុង Nishapur រដ្ឋធានីនៃរដ្ឋ Khorasan ភាគពាយព្យប្រទេសអ៊ីរ៉ង់សព្វថ្ងៃនេះ។ លោកត្រូវបានគេជឿថា គាត់បានកើតនៅក្នុងគ្រួសាររបស់សិប្បករ។ ពាក្យ “Khayyam” នៅក្នុងឈ្មោះរបស់គាត់មានន័យថា “អ្នកផលិតតង់” ដែលជាការចង្អុលបង្ហាញអំពីវាលដែលឪពុករបស់គាត់បានចូលរួម។ ឯកសារ​ជា​ច្រើន​ទៀត​បង្ហាញ​ថា​ឪពុក​គាត់​ជា​គ្រូ​បុរាណ។ យ៉ាង​ណា​ក៏​ដោយ លោក​ត្រូវ​បាន​គេ​ចិញ្ចឹម​ក្នុង​បរិយាកាស​អប់រំ​ល្អ ។

យោងតាមសាត្រាស្លឹករឹតជាច្រើន លោកអូម៉ាត្រូវបានបង្រៀនដោយគ្រូដ៏ល្បីល្បាញៗ ។ យោងតាមឯកសារជាច្រើនទៀតអ្នកវិទ្យារូបនេះ បានចំណាយពេលកុមារភាពរបស់គាត់នៅក្នុងភូមិ Balhi ជាកន្លែងដែលគាត់ត្រូវបានអប់រំដោយ Sheik Muhammad Mansuri (“Sheik” ជាភាសាអារ៉ាប់មានន័យថាមេដឹកនាំ) ដែលជាអ្នកប្រាជ្ញដ៏លេចធ្លោនៅពេលនោះ។

ការងាររបស់លោកអូម៉ា និងអ្នកតារាវិទូផ្សេងទៀតនៅ Isfahan បណ្តាលឱ្យមានការអនុម័តប្រព័ន្ធប្រតិទិន Jalali ជាប្រតិទិនផ្លូវការនៃរាជវង្ស Seljuq ចាប់ពីឆ្នាំ១០៧៩ ។ មិនដូចប្រតិទិន lunisolar របស់មូស្លីម ដែលត្រូវបានគេស្គាល់ផងដែរថា ជាប្រតិទិន Hijri ប្រតិទិន Jalali មានតែប្រតិទិនព្រះអាទិត្យប៉ុណ្ណោះ។ ប្រតិទិន​នេះ​មាន​ភាព​សុក្រឹត​ខ្លាំង​ណាស់​ដែល​វា​ផ្តល់​កំហុស​ត្រឹម​តែមួយថ្ងៃ​រៀងរាល់៥០០០ឆ្នាំ​ប៉ុណ្ណោះ។ បើប្រៀបធៀប ប្រតិទិនហ្គ្រេហ្គោរៀន ដែលយើងប្រើសព្វថ្ងៃនេះ ផ្តល់កំហុសមួយថ្ងៃរៀងរាល់៣៣៣០ ឆ្នាំ។ នៅឆ្នាំ១០៩២លោក Malik Shah អ្នកនង្កើតប្រតិទិនមួយដែរបានស្លាប់នៅក្នុងអ្វីដែលហាក់ដូចជាពុល។ មួយ​ខែ​មុន នាយក​រដ្ឋមន្ត្រី​របស់​លោក​ក៏​ត្រូវ​គេ​ធ្វើ​ឃាត​ដែរ។ ជាលទ្ធផលលោកអូម៉ា និងតារាវិទូផ្សេងទៀតបានបាត់បង់អ្នកឧបត្ថម្ភរបស់ពួកគេ កន្លែងសង្កេតការណ៍ត្រូវបានបិទជាបន្តបន្ទាប់ ហើយប្រតិទិន Jalali ក៏ត្រូវបានលុបចោលផងដែរ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ការប្រែប្រួលជាច្រើននៃប្រតិទិននេះនៅតែត្រូវបានប្រើប្រាស់នៅក្នុងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ និងអាហ្វហ្គានីស្ថានសព្វថ្ងៃនេះ។

លោកអូម៉ាមិនត្រឹមតែជាអ្នកប្រាជ្ញតារាសាស្ត្រដ៏ឆ្នើមម្នាក់ប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែគាត់ក៏បានបង្កើតសញ្ញាសម្គាល់របស់លោកនៅលើដីមានជីជាតិនៃគណិតវិទ្យាផងដែរ។ ដូចជានៅឆ្នាំ១០៧០ លោកបានបញ្ចប់គំនិតគណិតវិទ្យាថ្មីមួយហៅថា អនុសញ្ញាស្តីពីការបង្ហាញបញ្ហានៃពិជគណិត។ នេះគឺជាការងារដែលមានឥទ្ធិពលខ្លាំង ដែលបង្ហាញឱ្យឃើញដោយការពិតដែលថា គោលការណ៍ពិជគណិតដែលមាននៅក្នុងការងារនេះត្រូវបាននាំចូលទៅកាន់លោកខាងលិច។ លើសពីនេះលោកក៏បានស្រាវជ្រាវអំពីមេគុណ binomial ដោយដាក់មូលដ្ឋានគ្រឹះសម្រាប់គោលគំនិតនៃ Pascal’s Triangle ដែលយើងដឹងសព្វថ្ងៃនេះ។

នៅឆ្នាំ១០៧៧លោក បានបញ្ចប់គម្រោងស្រាវជ្រាវដ៏សំខាន់មួយទៀតគឺ “ការពន្យល់អំពីភាពលំបាកនៅក្នុង Postulates នៅក្នុង Euclid’s Elements”។ វាត្រូវបានគេជឿថា ដំបូង Omar មានបំណងដើម្បីបញ្ជាក់ postulate ថាបន្ទាត់ពីរគឺស្របគ្នា (ត្រូវបានគេស្គាល់ផងដែរថាជា Euclid’s Vth Postulate) ។ ផ្ទុយទៅវិញ គាត់បានបញ្ចប់នូវភស្តុតាងនៃលក្ខណៈសម្បត្តិនៅក្នុងធរណីមាត្រដែលមិនមែនជាអឺគ្លីដ ដូច្នេះវាបានរួមចំណែក ទោះបីដោយចៃដន្យក៏ដោយ ដល់ការអភិវឌ្ឍន៍ផ្នែកគណិតវិទ្យានេះ។ រចនាសម្ព័ននេះត្រូវបានគេស្គាល់សព្វថ្ងៃនេះថាជារាងបួនជ្រុង Khayyam-Saccheri ។ នេះ​ជា​រាង​បួន​ជ្រុង​ដែល​មាន 2 ជ្រុង​ស្មើ​គ្នា​កាត់​កែង​ទៅ​នឹង​មូលដ្ឋាន។ ទោះបីជា Omar គឺជាគណិតវិទូដំបូងគេដែលស្នើចតុកោណនេះ គំនិតនេះត្រូវបានបញ្ចប់ដោយបូជាចារ្យអ៊ីតាលី និងគណិតវិទូ Giovanni Gerolamo Saccheri នៅសតវត្សរ៍ទី១៨។

លោក អូម៉ាគឺជាកវីដ៏អស្ចារ្យម្នាក់

ទោះបីជាលោកអូម៉ាត្រូវបានគេចាត់ទុកថា ជាអ្នកប្រាជ្ញដ៏ល្បីល្បាញពេញមួយសម័យកាលរបស់លោក និងនៅក្នុងទឹកដីកំណើតរបស់លោកក៏ដោយ ចាប់ពីពាក់កណ្តាលទីពីរនៃសតវត្សរ៍ទី១៩ លោកត្រូវបានគេស្គាល់កាន់តែច្បាស់នៅក្នុងសហគមន៍និយាយភាសាអង់គ្លេសថាជាកវី។ អ្នកប្រាជ្ញ​សព្វថ្ងៃ​មិន​យល់ស្រប​នឹង​គំនិត​របស់​លោក​អូ​ម៉ា​ជា​កវី​ទេ​។ មនុស្សជាច្រើននៅតែសង្ស័យថា អូម៉ាដឹងពីរបៀបសរសេរកំណាព្យ ខណៈដែលពួកគេចង្អុលបង្ហាញថា អ្នកប្រាជ្ញមូស្លីមនៅសម័យអូម៉ាចូលចិត្តសរសេរកំណាព្យដើម្បីតែភាពសប្បាយរីករាយប៉ុណ្ណោះ។

សម័យកាលបង្ហាញថា ប្រជាជននៅសម័យនោះបានយកចិត្តទុកដាក់តិចតួចចំពោះកំណាព្យរបស់គាត់ទោះបីជាគាត់បានសរសេរវាក៏ដោយ។ វាហាក់បីដូចជាវាបានចំណាយពេល ២សតវត្សបន្ទាប់ពីការស្លាប់របស់លោក។ ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ កំណាព្យទាំងនេះមិនត្រូវបានគេវាយតម្លៃខ្ពស់ឡើយ។ ពួកគេ​ត្រូវ​បាន​ប្រើ​ជា​ចម្បង​ជា​សម្រង់​ដើម្បី​ជជែក​វែកញែក​ពី​ទស្សនៈ​របស់​លោកអូម៉ា មួយ​ចំនួនដូចលោកតាក្រមង៉ុយយើង។ កំណាព្យរបស់អូម៉ាត្រូវបានគេស្គាល់យ៉ាងទូលំទូលាយនៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៩ ដោយសារការបកប្រែពី Persian ទៅភាសាអង់គ្លេសដោយកវីជនជាតិអង់គ្លេស Edward FitzGerald ។

នៅពេលបោះពុម្ព ការប្រមូលកំណាព្យបានទាក់ទាញចំណាប់អារម្មណ៍នៅក្នុងសហគមន៍តូចមួយប៉ុណ្ណោះ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយបន្ទាប់ពីជាច្រើនទសវត្សរ៍បានកន្លងផុតទៅការប្រមូលកំណាព្យ “Rubaiyat” ពិតជាបង្កឱ្យមានការភ្ញាក់ផ្អើលយ៉ាងខ្លាំង។ ហាងកែសម្ផស្សវរជនជាច្រើនត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅទីក្រុងឡុងដ៍ ដែលហៅថាក្លឹប Omar Khayyam (នៅតែដំណើរការសព្វថ្ងៃ)។ លើសពីនេះ ការងារនេះក៏បានបំផុសគំនិតវិចិត្រករ Pre-Raphaelite (ចលនាសិល្បៈមួយដែលបានបង្ហាញខ្លួននៅក្នុងប្រទេសអង់គ្លេស និងអឺរ៉ុបក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៩ សិល្បករនៃចលនានេះភាគច្រើនចូលចិត្តភាពប្រាកដនិយម)។ ជាឧទាហរណ៍ ម្នាក់ក្នុងចំណោមពួកគេ គឺលោក William Moris បានសរសេរសាត្រាស្លឹករឹតពីរ ដែលពន្យល់ពីការប្រមូលកំណាព្យ “Rubaiyat” ។

ក្នុងចំណោមកំណែទាំងអស់ ការបកប្រែរបស់ FitzGerald នៅតែប្រើច្រើនបំផុតនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។ លើសពីនេះ ដោយសារការបកប្រែនេះ កំណាព្យ Persian បានរីករាលដាលពាសពេញពិភពលោកលោកខាងលិច។ ប្រធានបទទូទៅនៃកំណាព្យនៅក្នុងការប្រមូលគឺសរសើរជីវិតដ៏ស្រស់ស្អាត។ ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ ក្នុងពេលជាមួយគ្នានេះ ពួកគេបានរកឃើញបញ្ហាសាសនា និងនយោបាយជាច្រើននៃសម័យកាលលោកអូម៉ាដែលបានបញ្ចូលទៅក្នុងកំណាព្យរបស់លោក។ ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ កំណាព្យរបស់លោកអូម៉ានៅតែមិនចេះចប់ ក៏ដូចជាប្រធានបទរបស់ពួកគេ ដែលទាក់ចិត្តមនុស្សទូទាំងពេលវេលា និងលំហសិក្សានិងស្រាវជ្រាវ។

ជីវិតចុងក្រោយអូម៉ា

លោកកវីអូម៉ាបានស្លាប់នៅថ្ងៃទី ៤ ខែធ្នូឆ្នាំ១១៣១។ សព្វ​ថ្ងៃ​លោក​នៅ​តែ​ត្រូវ​បាន​គេ​ចងចាំ​នៅ​ក្នុង​ស្រុក​កំណើត​របស់​លោក​ក៏​ដូច​ជា​លោក​ខាង​លិច​ដែរ។ ខណៈពេលដែលសមិទ្ធិផលវិទ្យាសាស្រ្តរបស់គាត់ល្បីល្បាញកាលពីអតីតកាល ឥឡូវនេះពួកគេត្រូវបានគ្របដណ្តប់ដោយកំណាព្យរបស់គាត់។ សព្វថ្ងៃនេះ អ៊ីរ៉ង់ចាត់ទុកលោកជាវីរបុរសជាតិ។ នេះជាភស្តុតាងនៅក្នុងការស្ថាបនាឡើងវិញនូវផ្នូរលោកអូម៉ា ខៃយ៉ាមដែលបានបញ្ចប់ក្នុងឆ្នាំ១៩៦៣។ ថ្ងៃនេះ ហ្វូងអ្នកធ្វើធម្មយាត្រាបានទៅទស្សនាវិមានថ្មម៉ាបពណ៌សនៅលើផ្នូររបស់គាត់ ដើម្បីគោរពវិញ្ញាណក្ខន្ធដល់បុរសដ៏អស្ចារ្យនេះ៕