បន្ទាប់ពីចូលខ្លួនបំរើការងារគឺការកត់សម្គាល់ពីថ្នាក់លើរបស់គាត់ គាត់ត្រូវបានចាត់តាំងឱ្យទៅត្រួតពិនិត្យកិច្ចការជនជាតិដើមភាគតិចនៅភាគខាងត្បូងប្រទេស
វៀតណាម ជាកន្លែងដែលសហគមន៍ខ្មែរបានតាំងទីលំនៅជាយូរមកហើយ ហើយគាត់បានចាប់ផ្តើមរៀនភាសា និងបន្ទាប់ពីលោកហ្សកសឺដេសទទួលមរណភាពនៅ
ឆ្នាំ១៩២៩។ ដូចជានៅឆ្នាំ១៨៧៣ លោកត្រូវបានតែងតាំងជាអនុប្រធានតំណាងអាណាព្យាបាលកម្ពុជា គឺហ្សង់ មូរ៉ា។ ប៉ុន្តែ អ្នកគ្រប់គ្រងមហាវិទ្យាល័យនៅសៃហ្គន បានជ្រើសរើសគាត់ឱ្យបង្រៀនភាសាខ្មែរនៅឆ្នាំ ១៨៧៤ មុនពេលតែងតាំងគាត់ជានាយក (នៅចន្លោះឆ្នាំ១៨៧៧-១៨៧៨។។ សម្រាប់គោលបំណងនៃការបង្រៀន លោក  អៃម៉ូនីញេ ( Aymonier )បានកំណត់អំពីការសរសេរសៀវភៅណែនាំ៖ វាក្យសព្ទ វចនានុក្រម និងមេរៀនភាសាខ្មែរ មិនយូរប៉ុន្មានបន្ទាប់មកមានការបោះពុម្ពផ្សាយសំខាន់ៗរបស់គាត់ទាក់ទងនឹងភាសានេះគឺវចនានុក្រមខ្មែរ-បារាំង និងអត្ថបទខ្មែរក្នុងឆ្នាំ ១៨៧៨ ។

ពីឆ្នាំ ១៨៧៩ ដល់ឆ្នាំ ១៨៨១ លោកបានស្នងតំណែងបន្តពីលោក ហ្សៀន ម៉ូរ៉ា(Jean Moura )ជាតំណាងអាណាព្យាបាលនៃប្រទេសកម្ពុជា។ គាត់បានឆ្លៀតឱកាសក្នុងដំណើរទេសចរណ៍នានាក្នុងប្រទេស ក្នុងអំឡុងពេលដែលគាត់អាចចម្លង និងបកប្រែសិលាចារឹកខ្មែរសម័យទំនើប។ បោះពុម្ភផ្សាយនៅក្នុងទិនានុប្បវត្តិនិយាយពីស្វែងយល់នៅទីក្រុងព្រៃនគរ សិលាចារឹកទាំងនេះមានការចាប់អារម្មណ៍ភ្លាមៗចំពោះជនជាតិឥណ្ឌា ជាពិសេសដោយការណាត់ជួបដែលគួរឱ្យទុកចិត្តបានច្រើន ឬតិចដោយកាចែករំលែកការស្រាវជ្រាវ។ នៅក្នុងសៀវភៅប្រវត្តិអង្គររបស់លោកអៃម៉ូនីញេមានការប្រយ័ត្នប្រយែងជាងមុនថា: “អ្នកប្រវត្តិវិទូ ដែលចងភ្ជាប់ដើម្បីផ្ទៀងផ្ទាត់ និងសម្របសម្រួលព្រឹត្តិការណ៍ ក៏មានបេសកកម្មខ្ពស់ក្នុងការស្វែងរក និងតាមមធ្យោបាយមួយចំនួនក្នុងការជួយសង្គ្រោះសង្គមដែលបាត់បង់ទាំងនេះ និងស្ថាប័នដែលបាត់ខ្លួន។ ភារកិច្ចនៃការបង្កើតគំនូសព្រាងប្រវត្តិសាស្ត្រឱ្យបានច្បាស់លាស់ និងពិតប្រាកដ ដោយជំនួសការពិតជាវិជ្ជមាន ឬយ៉ាងហោចណាស់សម្មតិកម្មដែលអាចជឿទុកចិត្តបានសម្រាប់អព្ភូតហេតុនៃរឿងប្រឌិតដែលច្របូកច្របល់ គឺមិនមែនដោយគ្មានការបង្ហាញការលំបាកដ៏អស្ចារ្យនៅទីនេះទេ សូម្បីតែនៅក្នុងស្ថានភាពវិទ្យាសាស្ត្របច្ចុប្បន្នបន្ទាប់ពីការរកឃើញទាំងអស់ដែលយើងបានធ្វើ ឬបានចូលរួមចំណែកតាំងពីឆ្នាំ១៨៨០ដល់ឆ្នាំ១៩០៤។

ដើម្បីអនុវត្តការសិក្សាប្រកបដោយគុណភាព សិលាចារឹកហើយបណ្ឌិតសភាសិលាចារឹកម្នាក់ បានសម្រេចចិត្តតែងតាំងគាត់ជាផ្លូវការដើម្បីប្រមូលសិលាចារឹកដ៏ធំមួយនៅក្នុងកិច្ចការស្រាវជ្រាវ។បន្ទាប់មកគេបានស្តាប់ដោយចាប់អារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំងចំពោះការទំនាក់ទំនងជាមួយលោកអៃម៉ូនីញេ ដែលមានតួនាទីជា អ្នកគ្រប់គ្រងនៅ
កូសាំងស៊ីន លើឯកសារដែលលោកបានរកឃើញនៅភាគខាងត្បូងប្រទេសឥណ្ឌូចិន បណ្ឌិត្យសភាមានការចាប់អារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំងចំពោះសារៈសំខាន់នៃលទ្ធផលដែលទទួលបាន ហើយសង្ឃឹមថាលោកអៃម៉ូនីញេ  នឹងអាចបន្តការស្រាវជ្រាវរបស់គាត់យ៉ាងសកម្មតាមដែលអាចធ្វើបាន បានសម្តែងនូវគោលបំណងថា រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងអប់រំ ប្រគល់ឱ្យលោក ការ​ប្រមូលបន្ថែមពីលើការបោះត្រារាប់រយៈ អៃម៉ូនីញេ  បានប្រមូលរូបចម្លាក់ និងរូបចម្លាក់ក្នុងអំឡុងពេលបេសកកម្មរបស់គាត់។

ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ការកំណត់អត្តសញ្ញាណរបស់ពួកគេ ក្រោយមកបានបង្ហាញពីភាពស្មុគ្រស្មាញព្រោះរូបសំណាកដែលនាំយកមកវិញដោយ អៃម៉ូនីញេ  ត្រូវបានគេតម្កល់ជាលើកដំបូងនៅក្នុងសារមន្ទីរជាតិពន្ធុវិទ្យា( Musée d’Ethnographie) ជាកន្លែងដែលពួកគេហាក់ដូចជាមិនធ្លាប់ត្រូវបានចាត់ថ្នាក់ ឬដាក់ស្លាកធ្ងន់ធ្ងរនោះទេ។ នៅពេលដែលពួកគេបានផ្លាស់ប្តូរពីទីនោះទៅសារមន្ទីរហ្គីមេត( Musée Guimetជាអកុសល ពួកគេបានធ្វេសប្រហែសក្នុងការគូរសូម្បីតែបញ្ជីសាមញ្ញមួយរបស់ពួកគេ ហើយគ្មានអ្វីផ្តល់ការអនុញ្ញាតដើម្បីបញ្ជាក់ថា ការប្រមូលផ្តុំនៃសារៈមន្ទីហ្គីមេត( Musée Guimet) ត្រូវគ្នាទាំងស្រុងទៅនឹងការប្រមូលចាស់នៃ សារមន្ទីជាតិពិន្ធុវិទ្យា(Musée d’Ethnographie) នោះទេ។ តាមពិតទៅ ខ្ញុំមិនអាចរកឃើញបំណែកមួយចំនួនដែលអៃម៉ូនីញេ នៅក្នុងស្នាដៃរបស់គាត់បានលើកឡើងថា “ពិតប្រាកដ” នៅ សារមន្ទីរហ្គីមេត(Musée Guimet) ម៉្យាងវិញទៀត ខ្ញុំមិនដឹងពីភស្តុតាងពិតប្រាកដនៃចំនួនបីភាគបួននៃការប្រមូលនេះទេ គ្មាននរណាម្នាក់បានយកចិត្តទុកដាក់ក្នុងការកត់សម្គាល់វានៅក្នុងពេលវេលាដ៏ល្អនោះទេ។

ក្នុងឆ្នាំ១៩១០រឿងរ៉ាវទាំងនេះត្រូវលោក ហ្សកសឺដេស(Georges Cœdès) ត្អូញត្អែរនៅក្នុងសៀវភៅកាតាឡុកនៃស្នាដៃដើមនៃចម្លាក់ខ្មែរ( Catalog des pièces originales de sculpture khmère)។ រក្សាទុកនៅក្នុងសារមន្ទីរ Indochinois du Trocadéro និងនៅ Musée Guimet ប្រហែលម្ភៃឆ្នាំក្រោយមក នៅក្នុងសៀវភៅកាតាឡុកនៃស្នាដៃដើមនៃចម្លាក់ខ្មែរដែលបង្កើតឡើងដោយលោកពីយ៉ែធូប៉ុន( Pierre Dupont)។សូមរំលឹកថានៅចន្លោះឆ្នាំ១៩១២-១៩៩០គឺលោកហ្សៀននីន អូបុយយើ( Jeannine Auboyer)បានដាក់ជាក្រុមនៃចម្លាក់ខ្មែរនៅច្រកចូលទៅក្នុងនោះ។ ចូរយើងកុំភ្លេចថា ពីបេសកកម្មរបស់លោក អៃម៉ូនីញេ ក៏បាននាំយកមកវិញនូវត្រាមួយចំនួនធំដែលយកចេញចម្លាក់លោតនិងចម្លាក់លេចដែលមានចារឹកនៅតាមប្រសាទនានា។ ការបោះត្រាឬការចុះលេខត្រូវបានដាក់ក្នុង បណ្ណាល័យជាតិ(Bibliothèque nationale) និងការឯកភាពគ្នាក្នុងតំបន់អាស៊ីក្នុងកំណត់សំគាល់។កាលនោះយើងមានមនុស្សចំនួន១២នាក់បានចុះលេខសំគាលហើយត្រូវបានរក្សាទុកនៅក្នុងបណ្ណាល័យ ហ្គីមេតរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ។ បើតាមការសិក្សាបង្ហាញថាសិលាចារឹកដែលទាក់ទងគ្នា ខ្លះចាប់ពីសតវត្សទី៧នៃគ.ស ហើយដាក់ឈ្មោះស្តេចខ្មែរដំបូងគេ […] ខ្លះទៀតពីសតវត្សទី១១ និងជាពិសេសពីរជ្ជកាលព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី១។ (ឯកសារយោងDupont P., ១៩៤៣, p. ១៩ និង ២១)។

លោកអៃម៉ូនីញេមានបេសកកម្មប្រកបដោយនិរន្តរភាព និងទស្សនវិជ្ជានៅកម្ពុជា និងក្នុងអតីតអ្នករុករកបានស្នើឱ្យរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងអប់រំណែនាំដល់សហការី រដ្ឋមន្ត្រីទទួលបន្ទុកអាណានិគមឳ្យទទួលស្គាល់។ កិច្ចការនេះត្រូវបានដាក់នៅក្រោមការដឹកនាំរបស់អភិបាលនៃកូសាំងស៊ីនក្នុងឆ្នាំ ១៨៨១( Comptes rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles Lettres)។ ឥឡូវនេះអៃម៉ូនីញេ  មានភាពរីករាយក្នុងការលះបង់ខ្លួនឯងទាំងស្រុងចំពោះការរុករកផ្នែកបុរាណវិទ្យា និងអេពីហ្គ្រី ដែលគាត់ត្រូវការដើម្បីអនុវត្តក្នុងលក្ខណៈវិទ្យាសាស្ត្របន្ថែមទៀត និងជាមួយនឹងដំណើរការចម្លងប្រសើរជាងការតាមដានដែលគាត់បានបង្កើតពីមុនមក តាមរយៈការបោះត្រា (ចុះលេខសំគាល់)។ ការបោះត្រាដោយធ្វើតាមឥណ្ឌាត្រូវបានបន្តដោយទឹកថ្នាំនៅប្រទេសឥណ្ឌា ដោយលាបក្រដាសដែលលាបលើថ្ម។សូមបញ្ជាក់ថាចន្លោះពីរឆ្នាំគឺឆ្នាំ ១៨៨២ដល់ឆ្នាំ១៨៨៤ជាយុទ្ធការចំនួនបីផ្នែកដែលអូសបន្លាយជាច្រើនខែបានទើបចូលទៅកាន់ប្រទេស លាវ ដែលជាផ្នែកមួយនៃប្រទេសសៀម។ បន្ទាប់មកគាត់បានបែរទៅភាគខាងត្បូងអាណ្ណាមដើម្បីស្វែងរកភាពអស្ចារ្យនៃនគរចំប៉ាដែលបាត់បង់ទៅដោយមានការខឹងសម្បារយ៉ាងខ្លាំងពីមន្ត្រីមូលដ្ឋាននៅពេលដែលគាត់បានសម្រេចចិត្តតាំងទីលំនៅនៅក្នុងភូមិម៉ៃវ៉ាន់។ វាត្រូវបានគេសន្មត់ថា ឬសង្ឃឹមថាខ្ញុំនឹងចុះចតនៅទីនេះ ហើយដឹកនាំខ្លួនខ្ញុំឆ្ពោះទៅខេត្ត ថាញ់ ហ័រ(Khânh Hôa )ដែលជាខេត្តជិតខាង និងពីទីនោះឆ្ពោះទៅភាគខាងជើង។ ការខកចិត្តពិតជាមានយ៉ាងខ្លាំងនៅពេលដែលខ្ញុំបានប្រកាសពីបំណងល្អរបស់ខ្ញុំក្នុងការតាំងទីលំនៅសម្រាប់ប៉ុន្មានខែក្នុងចំណោមជនជាតិចាម។ ប៉មផានរាំង( Phanrang )ដើម្បីសិក្សាភាសារបស់ពួកគេ និងប្រមូលសាត្រាស្លឹករឹតរបស់ពួកគេគឺលោកត្រូវបានពន្យល់នៅក្នុងសំបុត្រមួយទៅកាន់អភិបាលនៃកូសាំងស៊ីន។ (លេខយោងបោះពុម្ពនៅឆ្នាំ ១៨៨៥ នៅព្រៃនគរទំព័រ 2) ។

ជាការពិតណាស់ថាលោក អៃម៉ូនីញេ បានបង្កើតនូវចំណង់ចំណូលចិត្តពិតប្រាកដចំពោះចំប៉ា។ លោកបញ្ជាក់ថា«ខ្ញុំពិតជាចង់ដឹងចង់ឃើញណាស់ ជាលើកដំបូងដែលការសរសេរឯកសារអំពីជនជាតិចាម សម្រាប់ទំហំភាពល្អឥតខ្ចោះនៃប្លង់តាមស្ថានភាពល្អនៃការអភិរក្ស។ សិលាចារឹកដែលខ្ញុំទើបតែឃើញនៅប៉មផាន់រាំង ប្រជែងគ្នាល្អបំផុតនៅកម្ពុជា។ ភាពសំបូរបែបនៃប្រទេសនេះគឺពិតជាសន្ធឹកសន្ធាប់ និងមានតម្លៃណាស់។ ធ្វើតាមលទ្ធភាពទាំងអស់ ភាសានៃសិលាចារឹកនៅលើប៉មផាន់រាំង គឺជាភាសាសំស្ក្រឹត។ ទោះបីវាអសុរោះ(មិនល្អ)ក៏ដោយ ក៏ខ្ញុំមិនអាចចូលទៅសិក្សាឯកសារទាំងនេះមុននឹងក្លាយជាម្ចាស់នៃចំណេះដឹងបច្ចុប្បន្នអំពីជនជាតិចាមបានច្រើនតាមតែអាចធ្វើទៅបាន។ យើងសំគាល់ថា សាត្រាស្លឹករឹតរបស់ពួកគេមានច្រើន។ ពួកគេ​អះអាង​ថា ​នឹង​ប្រើ​ការ​សរសេរ​៩​ប្រភេទ ដែល​អាច​បង្កើត​បាន​១០​ជាមួយ​នឹង​ភាសា​ចាមស្រដៀងគ្នានៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា ដែល​ខ្ញុំ​ដឹង​រួច​មក​ហើយ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ វាប្រហែលជាថា ការសរសេរជាច្រើនប្រភេទនេះនឹងត្រូវកាត់បន្ថយមកត្រឹម៣ឬ៤ចំណុចពិសេស។ នៅទីបញ្ចប់ ប្រសិនបើនរណាម្នាក់មិនយកចិត្តទុកដាក់លើការតុបតែងថែរក្សាទេ ប៉ះពាល់ដល់តួនៃពុម្ពអក្សរនោះគឺត្រូវបាត់បង់។ ចាម​ទាំង​នេះ​មិន​ឆ្លាក់​អក្សរ​ចារឹក​ដូនតា​របស់​ខ្លួន​ទេ។ដូច្នេះមានកិច្ចការជាច្រើនដែលត្រូវធ្វើនៅទីនេះ។ ខ្ញុំបាននាំយកជនជាតិចាមចំនួនប្រាំនាក់ពីប្រទេសកម្ពុជាមកជាមួយខ្ញុំ ដែលបច្ចុប្បន្នមិនអាចខ្វះបានសម្រាប់ខ្ញុំ ដើម្បីទាក់ទងជាមួយបងប្អូនដែលមានចារិតខ្មាស់អៀនច្រើនហើយមានភ័យខ្លាច។ ។

ជាអកុសល បេសកកម្មនេះត្រូវបានកាត់បន្ថយនៅពេលចលនាតស៊ូប្រឆាំងនឹងអាណានិគមបានផ្ទុះឡើងបន្ទាប់ពីការដណ្តើមកាន់កាប់ហ្វេ( Huê) ដោយកងទ័ពបារាំង។លោកអៃម៉ូនីញេ ត្រូវតែបោះបង់ការស្វែងរកវា ប៉ុន្តែកំណត់ត្រារបស់គាត់ដែលបានបន្ថែមទៅជំនួយការរបស់គាត់បានជួយគាត់ឱ្យបោះពុម្ពផ្សាយស្នាដៃផ្សេងៗនៅលើទឹកដីចំប៉ា រួមទាំងវេយ្យាករណ៍ និង វចនានុក្រម( cham-français) រួមជាមួយនឹងលោក អាន់ស្តូន កាបាតុន( Antoine Cabaton) (១៨៦៣-១៩៤២)ដែលជាសៀវភៅមួយក្នុងចំណោម សមាជិកដំបូងនៃបេសកកម្មបុរាណវិទ្យានៃឥណ្ឌូចិន។ លោកអៃម៉ូនីញេ  បានបច្ចប់បេសកម្មបានត្រឡប់មកប្រទេសបារាំងវិញនៅឆ្នាំ ១៨៨៨ ក្នុងឋានៈជាប្រតិភូអណ្ណាម-តុងកឹង នៅ Exposition universelle ឆ្នាំ ១៨៨៩ គាត់ត្រូវបានតែងតាំងជានាយកសាលា ដែលទើបបង្កើតថ្មី ដែលគាត់ក៏បានបង្រៀនភាសាខ្មែររហូតដល់ចូលនិវត្តន៍នៅឆ្នាំ ១៩០៥។

ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ ទាំងអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រនិងអ្នកគ្រប់គ្រង ទទួលបានការគាំទ្រជាឯកច្ឆ័ន្ទ មិនថានៅក្នុងរង្វង់សិក្សា ឬតាមឋានានុក្រមនោះទេ។ ផ្នែកដែលបង្រៀនដោយខ្លួនឯងបានរំខានអ្នកប្រាជ្ញ៖ បេក្ខភាពរបស់គាត់ជាសមាជិកសេរីនៃសិលាចារឹក (Académie des et belles-lettres )ដែលធ្លាប់សរសើរគាត់ត្រូវបានបដិសេធពីរដងជាហេតុនាំឳ្យគាត់បានបង្កើតការអាក់អន់ចិត្តខ្លះ។ លើសពីនេះ ចរិតរបស់គាត់ ជួនកាលត្រូវបានពិពណ៌នាថាជា “គ្រោតគ្រាត” ឯករាជ្យភាពនៃចិត្តរបស់គាត់ និងសំណើសម្រាប់កំណែទម្រង់នៃការគ្រប់គ្រងអាណានិគម ដែលបានបង្ហាញក្នុងវិធីមួយរំពេចនោះ បានបញ្ចប់ការធ្វើឱ្យគាត់ខូចចិត្តខ្លះៗ។

នៅពេលដែលការរីកចំរើននៃការសិក្សានឹងបានផ្លាស់ប្តូរការងាររបស់គាត់ទៅចំនួននៃការងារដែលមិនមានច្រើនជាងចំណាប់អារម្មណ៍ផ្នែកគន្ថនិទ្ទេស ការងារបានសម្រេចក្នុងកំឡុងបេសកកម្មរបស់លោកឆ្នាំ ១៨៨២-១៨៨៥ ដែលបានបង្កើតវីរភាពខ្មែរលើភាពរឹងមាំ និងបានរស់ឡើងវិញនូវជនជាតិចាមដែលមិនអើពើពីមុនមក។បេសកម្មដ៏ស្មុគស្មាញនេះនឹងនៅតែជាសក្ខីភាពនៃការងាររបស់គាត់ និងការលះបង់របស់គាត់ចំពោះវិទ្យាសាស្ត្រ ហើយនឹងគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីធានាឈ្មោះរបស់គាត់ជាកន្លែងដ៏លេចធ្លោមួយនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តនៃការសិក្សាឥណ្ឌូចិន ៕