យោងតាមការចុះផ្សាយក្នុងទស្សនាវដ្ដីពុទ្ធសាសនា និងអក្សរសាស្ត្រខ្មែរ «មិត្តសាលាបាលី» ឆ្នាំទី២ លេខ៦ ខែមករា ១៩៥១ ទំព័រ២៦ ថា «កាលខ្ញុំប្រឡងចូលរៀនសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ ហើយខ្ញុំត្រូវប្រឡងចូលរៀនភាសាបារាំង ផ្នែកខាងធ្វើគ្រូទៀត កាលនោះ ខ្ញុំមានសំណាងបានពិន្ទុប្រសើរជាងគេ» ។ ពេលដែល ព្រះភិក្ខុ ប៉ាង ខាត់សិក្សាក្នុងក្រុងភ្នំពេញ លោកគង់និងបួសរៀននៅវត្តឧណ្ណាលោម ក្នុងកុដិព្រះពោធិវង្ស ហួត តាត ហើយលោកជាសិស្សគណៈព្រះពោធិវង្ស ។
តួនាទីក្នុងឧត្តមសិក្សា និងក្នុងការស្រាវជ្រាវ
ព្រះគ្រូ ប៉ាង ខាត់ ជាសាស្ត្រាចារ្យបង្រៀនភាសាសំស្ក្រឹត និងភាសាបាលី នៅសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ ក្រុងភ្នំពេញ និងបានមកបង្រៀនការសិក្សាអក្សរថ្ម និងខ្មែរបុរាណ ហើយនិង «ប្រវត្តិសាសនា ឥណ្ឌា-ខ្មែរ» នៅសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទភ្នំពេញ។ ព្រះភិក្ខុ ប៉ាង ខាត់ បានបង្រៀនភាសាបាលីជាច្រើនឆ្នាំនៅសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ នៅភ្នំពេញ ដែលមានព្រះពោធិវង្ស ហួត តាត ជាចាងហ្វាងសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ និងជាអធិបតីក្រុមជំនុំព្រះត្រៃបិដក គឺជាអតីតគ្រូអាចារ្យលោក ។ បន្ទាប់មក លោកបានបង្រៀនភាសាសំស្ក្រឹត នៅសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ ក្រុងភ្នំពេញ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧៥ ។
ភិក្ខុ ប៉ាង ខាត់ ជាអ្នកប្រាជ្ញជាតិមួយអង្គ ដែលយើងមិនអាចបំភ្លេចបានតាមរយៈស្នាដៃ និងទេពកោសល្យពិសេសការបកប្រែសៀវភៅពីសំស្ក្រឹតមកជាខេមរភាសា ។ ព្រះអង្គបានបន្សល់ទុកស្នាដៃដ៏ច្រើន សម្រាប់ខ្មែរយើងជំនាន់ក្រោយ ដូចមានបញ្ជីអត្ថបទអប់រំនានាក្នុងគន្លងពុទ្ធសាសនា។ ព្រះអង្គប៉ាងខាត់ បានបង្ហាត់បង្រៀនព្រះសង្ឃ និងនិស្សិត នៅសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ និងសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទ ជាច្រើនជំនាន់ ហើយសិស្ស និងនិស្សិតចាស់របស់លោក ក្រោយមកក្លាយខ្លួនជាគ្រូ ជាសាស្ត្រាចារ្យ និងជាអ្នកស្រាវជ្រាវផ្នែកភាសា អក្សរសាស្ត្រ វប្បធម៌-អរិយធម៌ខ្មែរ ជាដើម បានបន្តស្នាដៃលោកតទៅទៀត ។ ដោយហេតុនេះហើយ បានជាមានសិស្សគុណខ្លះនៅក្នុងស្រុក ខ្លះទៀតនៅក្រៅស្រុក (អឺរ៉ុប អូស្ត្រាលី អាមេរិក អាស៊ី) បានប្រមូលគ្នាចងក្រងសៀវភៅមួយជាស្នាដៃរួម ដើម្បីជាគារវកិច្ចដ៏សំខាន់ ឧទ្ទិសដល់គុណគ្រូ ។
សាមណសិស្សក៏អ្នកសិក្សា ព្រមទាំងប្រជារាស្ត្រនានា នៅនឹកឃើញដល់ស្នាដៃព្រះអង្គ ដែលបានបន្សល់ទុកជាកេរ្តិ៍មរតកជាច្រើន ជាពិសេស គឺសៀវភៅស្រីហិតោបទេស ៤ ភាគ និងប្រវត្តិពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជា (ជាភាសាខ្មែរ និងភាសាបារាំង) ។
តួនាទីក្នុងពុទ្ធសាសនា និងកិច្ចការសង្គម
ភិក្ខុ ប៉ាង ខាត់ ឥតមានងារក្នុងរាជាគណៈសង្ឃទេ ពោលព្រះអង្គគ្មានចេតនាដើម្បីស្វះស្វែងបុណ្យស័ក្តិយសផ្លូវពុទ្ធចក្រ ។ ឃើញក្នុងសំណេរលោកចារលើនាមលោកថា «ភិក្ខុ» ឬ ឆាយានាមលោក «វិរិយបណ្ឌិតតោ» ដែលព្រះសង្ឃទាំងអស់ មួយអង្គៗមានឆាយានាមផ្ទាល់មួយប្រចាំជីវិតជាសង្ឃ ។ ក្នុងនាមព្រះអង្គជាអ្នកប្រាជ្ញាមួយរូប គឺព្រះអង្គបានសរសេរចងក្រងអត្ថបទជាច្រើន ពន្យល់ពុទ្ធមាមកជន ថា «ព្រះពុទ្ធសាសនា» គឺជាវិទ្យាសាស្ត្រ និងបង្ហាញពីតម្លៃសាកល ជាឫសគល់ពិតនៃព្រះពុទ្ធសាសនាអាចនិយាយថា ព្រះអង្គបានផ្តល់ដំបូន្មានយើងទាំងអស់គ្នាតាមពុទ្ធឱវាទ។
ដោយលោកមានចរិតជាសង្ឃជឿនលឿននិយម ឯករាជ្យនិយម ចង់ឲ្យប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ បានសុខសន្តិភាព លោកនិងព្រះសង្ឃមួយចំនួន មានព្រះគ្រូអាចារ្យ ហែម ចៀវ ព្រះគ្រូអាចារ្យ ខៀវជុំ (វត្តលង្កា) ព្រះគ្រូអាចារ្យ សូរ ហាយ ព្រះគ្រូអាចារ្យ អ៊ុក ជា ជាដើម រួមជាមួយអ្នកនយោបាយជំនាន់នោះ គឺមានលោក សឺង ង៉ុកថាញ់ លោក ប៉ាច ឈឺន លោក នួន ឌួង លោក ជុំ មួង លោក ប៊ុណ្ណ ចន្ទម៉ុល ជាអាទិ៍ ។ នៅឆ្នាំ១៩៤២ បានធ្វើសកម្មភាពប្រឆាំងនឹងអាណានិគមបារាំងសេស ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា «បដិវត្តន៍ឆត្រ» ។
ជាមួយការវិវឌ្ឍនៃវាសនាស្រុកខ្មែរ ព្រះគ្រូ ប៉ាង ខាត់ ជាព្រះសង្ឃដ៏អង់អាចចូលប្រយុទ្ធទាមទារឯករាជ្យប្រឆាំងនឹងអាណានិគមនិយមបារាំងសេស។ ឯករាជ្យវប្បធម៌បានរក្សាទុកមុនឯករាជ្យនយោបាយឆ្នាំ១៩៥៣ ព្រោះលោកបានរំលឹកជាញឹកញាប់នូវការប្រឆាំងរបស់ព្រះសង្ឃជាមួយប្រជាជាតិខ្មែរទូទាំងប្រទេស ដើម្បីផ្ចាញ់នឹងបំណងរបស់បារាំងដែលចង់បញ្ជាបង្ខំឱ្យខ្មែរសរសេរអក្សរខ្មែរជារូបរាង «Romaniser» ដូច «អក្សរយួន» ដែលយើងស្គាល់សព្វថ្ងៃ។ ដោយជាតិខ្មែរជាជាតិមានអក្សរ ភាសា វប្បធម៌ អរិយធម៌ជាគ្រឹះដ៏មាំច្បាស់លាស់ ដោយសាមគ្គីភាព យើងក៏បានរក្សាទុកកេរដំណែលពីដូនតាយើងជាសា្ថពរ ។
ព្រះគ្រូប៉ាង ខាត់ ប្រសប់ឈ្វេងយល់កម្រិតឧត្តមចំពោះយុត្តិធម៌ ។ សម័យដែលខ្ញុំរៀនសញ្ញាបត្រវេយ្យាករណ៍ជាមួយលោកនៅមហាវិទ្យាល័យអក្សរសាស្ត្រភ្នំពេញ មានកើតបញ្ហា «ទំនាស់អក្សរសាស្ត្រ» រវាងការស្រាវជ្រាវ និងការបង្រៀនរបស់សាស្ត្រាចារ្យបណ្ឌិត កេង វ៉ាន់សាក់ និងសង្គមខ្មែរខ្លះដែលចោទសង្ខើញថាគាត់ចង់កែប្រែអក្សរសាស្ត្រ ។ ព្រះគ្រូប៉ាង ខាត់ ពុំបានថា ខាងណាខុស ខាងណាត្រូវទេ លោកគ្រាន់តែមានពុទ្ធដីកាថា «លោកវ៉ាន់សាក់មិនបានកែប្រែអក្សរសាស្ត្រអ្វីទាំងអស់ លោកគ្រាន់តែយកអ្វីដែលមានហើយក្នុងអក្សរសាស្ត្រយើងមកនិយាយបង្រៀនឡើងវិញប៉ុណ្ណោះ» ។ ពុទ្ធដីកាបែបបង្រួបបង្រួមនេះអាចឱ្យយើងយល់ថា សម័យបុរាណ ឬទំនោរថ្មី យើងត្រូវការគ្នាទាំងអស់ រីឯសិទ្ធិស្រាវជ្រាវក៏ត្រូវមានដែរដើម្បីឱ្យអក្សរសាស្ត្រមានការវិវឌ្ឍស្របសេចក្តីត្រូវការ ។
ព្រះគ្រូប៉ាង ខាត់ ត្រូវអាជ្ញាធរបារាំងបង្ខំឲ្យសឹក ហើយបញ្ជូនទៅដាក់គុកនៅកោះត្រឡាច ស្រុកយួន ជាមួយព្រះគ្រូអាចារ្យ ហែម ចៀវ លោក ប៊ុណ្ណ ច័ន្ទម៉ុល និងសហសេវិកឯទៀតៗ ។ នៅឆ្នាំ១៩៤៤ លោកបានរួចពីពន្ធនាគារកោះត្រឡាច មកកាន់មាតុប្រទេសវិញ ។
នៅសម័យសាធារណរដ្ឋខ្មែរ (១៩៧០-១៩៧៥) ភិក្ខុ ប៉ាង ខាត់ មានតួនាទីយ៉ាងសកម្មក្នុងនយោបាយជាតិនៅសម័យនោះ គឺលោកចូលប្រជុំជាមួយគណៈរដ្ឋមន្ត្រីជាច្រើនលើកច្រើនគ្រា ហើយលោកបានចេញឃោសនាការពារនយោបាយរដ្ឋអំណាចរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរ។ នៅសម័យនោះ ភិក្ខុ ប៉ាង ខាត់ រមែងទេសនារំលែកទុក្ខគ្រួសារយុទ្ធជន ដែលបានបូជាជីវិតក្នុងសមរភូមិ ឧទាហរណ៍ ដូចជាសំដែងធម្មទេសនានាបុណ្យទក្ខិណានុប្បទាន របស់ព្រិន្ទបាលទោ អូប៊ិន ឆេងអូន នៅវត្តបូណ៌ សម័យសាធារណរដ្ឋខ្មែរ ស្តីពីវេទនាសង្ខារវិញ្ញាណ និងខន្ធ ។
ខាងក្រោមនេះ ជាស្នាព្រះហស្ថសំខាន់ៗ នៃព្រះមហាវិរិយបណ្ឌិតោប៉ាង ខាត់៖
-មគ្គុទ្ទេសក៍នគរ (Guide d’Angkor) អាចារ្យប៉ាង ខាត់ ភ្នំពេញ ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ១៩៤១ ចំនួន២ភាគ ដោយភាគ១កម្រាស់៥៣ ទំព័រ, ភាគ២កម្រាស់២២២ទំព័រ ។ បោះពុម្ពឡើងវិញនៅពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យឆ្នាំ១៩៥៧ ភាគ១ មាន៤៧ទំព័រ, ភាគ២មាន១៩៨ទំព័រ ។
-គួរកសាងអនុស្សាវរីយ៍ព្រះមហាវិមលធម្មថោងឬទេ? ទស្សនាវដ្តីមិត្តសាលាបាលី១៩៥១ លេខ១ ទំព័រ២២,៣៥ ។
-បញ្ចតន្ត្រៈ សេចក្តីប្រែរបស់ភិក្ខុប៉ាង ខាត់ ទស្សនាវដ្តីមិត្តសាលាបាលី ១៩៥១ ដល់១៩៥៥ លេខ១ មានច្រើនលេខតាំងតែកំណើតទស្សនាវដ្តីមិត្តសាលាបាលីពីឆ្នាំ១៩៥១រៀងរហូតគ្រប់លេខរហូតដល់រលត់ជីវិតរវាងឆ្នាំ១៩៥៥ តែរកមិនឃើញនៅបណ្ណាល័យនានាឱ្យបានគ្រប់លេខទេ ។ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៥៦ ទស្សនាវដ្តីនេះបានដូរឈ្មោះជាទស្សនាវដ្តីពុទ្ធិកវិទ្យាល័យវិញ ហើយមានបណ្ណាធិការនាមហួត ហៀម ។
-ពុទ្ធសាសនាគឺអី្វ? ទស្សនាវដ្តីមិត្តសាលាបាលី ១៩៥១ លេខ៤,៥ ទំព័រ១៥៦ដល់១៧៤ ។ លេខ៦,៧ ទំព័រ២៨៥ ដល់២១៦ ។
-បុណ្យគឺអី្វ? ទស្សនាវដ្តីមិត្តសាលាបាលី១៩៥១ លេខ៨,៩ ទំព័រ២៨៥ដល់៣០៧ ។
-ស្រីហិតោបទេស ភ្នំពេញ គីមគី ៤ភាគ ១៩៥២-១៩៦១ កថាមុខសរសេរចប់នៅវត្តឧណ្ណាលោម ថ្ងៃពុធ ៦រោច ខែភទ្របទ ឆ្នាំឆ្លូវ ឯកស័ក ពុទ្ធសករាជ២៤៥២ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី២៧ ខែកញ្ញា គ្រឹស្តសករាជ ១៩៤៩ ។ បោះពុម្ពឡើងវិញនៅពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ១៩៩៩ ។ ផ្សាយឡើងវិញតាមប្រព័ន្ធអីុនធើរណេត ។
-ជីវិតមនុស្ស ភ្នំពេញ រោងពុម្ពខ្មែរ ១៩៥២, ៤៩ទំព័រ ។
-ប្រវត្តិពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជា អារម្ភបទដោយព្រះពោធិវ័ង្ស ហួត តាត ភ្នំពេញ ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ១៩៦១, ១៥៧ទំព័រ ។
-ជីវិតម៉ែ ភ្នំពេញ បោះពុម្ពលើកទី២ ១៩៦៤ (បោះពុម្ពឡើងវិញនៅ Austin, Texas ដោយមូលនិធិកម្ពុជា ១៩៨៦ បទដើមដោយលោកកុល ផេង) ។
-វប្បធម៌អរិយធម៌ខ្មែរ ឥណ្ឌា, ភ្នំពេញ ១៩៦៨ មាន២៧១ទំព័រ ។
-កើតទៀតឬទេ? ភ្នំពេញ វត្តឧណ្ណាលោម ១៩៦៩ មាន១០៥ ទំព័រ។
-ការត្រាស់ដឹង ភ្នំពេញ អ្នកនិពន្ធ ១៩៦៩ មាន៣៩ទំព័រ ។
-ពុទ្ធសាសនាដូចម្តេច? ភ្នំពេញ ផ្សាយដោយឌឹក គាម ១៩៦៩ ។ ផ្សាយឡើងវិញដោយសំវិជ្ជានៅថ្ងៃទី២៥មេសា ២០០៩ នៅសហរដ្ឋអាមេរិកក្នុងប្រព័ន្ធអីុនធើរណេត ។
-ពុទ្ធសាសនាជាវិទ្យាសាស្រ្ត? ភ្នំពេញ អ្នកនិពន្ធ ១៩៧២ មាន៦០ទំព័រ ។
-ព្រះត្រៃបិដកជាភាសាខ្មែរ ភ្នំពេញ ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ១៩៩៥ បោះពុម្ពឡើងវិញ ។
-មនុស្សចង់បានអី្វ? ភ្នំពេញ មជ្ឈមណ្ឌលវិបស្សនាធុរៈកម្ពុជា ១៩៩៩ ៣៨ទំព័រ បោះពុម្ពឡើងវិញ ។
-សហការនឹងនួន ប៊ុត វចនានុក្រមខ្មែរ ភ្នំពេញ បណ្ណាគារប៊ុតនាង១៩៥៤ មានចំនួន១៩០១ទំព័រ ។
ក្រៅពីនោះនៅមានស្នាដៃជាច្រើនទៀត ព្រមទាំងអត្ថបទសិក្សាផ្សាយក្នុងទស្សនាវដ្តីកម្ពុជសុរិយាផងដែរ ៕
