នាមខ្ញុំឈ្មោះ មាស ជាចាស់ព្រឹទ្ធាចារ្យ អាយុជាង៨០ ឆ្នាំប្លាយ កើយក្នុងឆ្នាំជូត សំរិទ្ធិស័ក ចុល្លសករាជ ១១៩០ បើគិតជាសករាជបារាំងត្រូវថែមលេខ១ទៀត ទើបត្រូវ នឹងឆ្នាំ ១៨២៨ តែងជាពាក្យបណ្តាំនេះឲ្យនៅឯក្រោយចូលចាំគ្រប់គ្នា និយាយប្រាប់គ្នាតៗទៅ ។ កាលដើមឡើយ ឳពុកខ្ញុំ ធ្វើជាបាឡាត់ខែត្រលង្វែក កាលនោះជីតាខ្ញុំធ្វើជាចៅហ្វាយស្រុកនោះ ខ្ញុំទាន់ជីតាខ្ញុំគាត់ច្បាំងនឹងយួន កាលរាជ្យហ្លួង អង្គម៉ី ហើយគាត់បាត់បង់ជីវិតក្នុងជួរទ័ព តមកទៀតឳពុកខ្ញុំគាត់នាំកងទ័ពទៅដេញយួន យួនក៏បាក់រត់ខ្ចាត់ខ្ចាយទៅគ្រប់ទិស ឯខ្លួនគាត់ក្តីក៏បាត់មិនដឹងជាទៅឯណា មិនឃើញគាត់ត្រឡប់មកផ្ទះវិញ ជីដូនខ្ញុំគាត់បាត់បង់ ជាង១១ឆ្នាំ ១២ឆ្នាំ មុនជីតាខ្ញុំ នៅកណ្តាលផ្លូវដែលទៅពីបាត់ដំបងទៅបាងកក ត្បិតកាលនោះពួកកងទ័ពសៀមកៀរគាត់នាំទៅជាឈ្លើយ ឯម្តាយខ្ញុំគាត់បាត់បង់ នៅវេលាដែលយួន លើកមកលុកប្លន់បន្ទាយលង្វែក បងប្អូនប្រុសខ្ញុំ៣នាក់ អនិច្ចកម្មក្នុងទីចម្បាំង កាលនោះទៅច្បាំងជាមួយនឹងមាគាត់២នាក់ ហើយនិងបងប្អូនជីដូនមួយ ច្រើននាក់ដែរ នាំពួកកងទ័ព ស្រុះចិត្តគ្នាទៅច្បាំង ឯខ្លួនខ្ញុំចូលច្បាំងនឹងគេបាន៣ឆ្នាំ ដរាបទាល់តែស្រុកសាន្តត្រាណ ហើយហ្លួងអង្គឌួង ចុះកិច្ចសន្យាធ្វើស្ពានមេត្រីនឹងសៀមនឹងយួន។ វាលានោះខ្ញុំក៏ធំមានអាយុក្រែលល្មមឃើញស្គាល់ចាំការគ្រប់ជំពូកបានហើយបានយល់ច្បាស់ដែរ ពួកនាម៉ឺនៗ គេនិយាយគ្នានៅប្រាប់ខ្ញុំ ខ្ញុំចាំបានទាំងអស់ ។ ស្រុកកាលនោះបាក់បែកក្រទ័ល ក្នុងមួយភូមិៗ រកប្រាក់មួយរៀលគ្មាន រត់ចោលស្រែ ចំការ ច្បារដំណាំ ខានដាំ ភ្ជួរ រាស់ ស្ទូង ព្រួស សាប ព្រោះខ្លាចយួន សៀមវាមកកំហែងច្រូតយក ស្រូវក្នុងស្រែ ដើមដូង ស្លា និងដើមឈើស៊ីផ្លែទាំងប៉ុន្មាន កាប់ចោលជាងពាក់កណ្តាល ហើយក្នុងភូមិ ដែលជីតា ដែលឳពុកខ្ញុំ គាត់ធ្លាប់ស្គាល់ពីដើម មានផ្ទះ១៥០នោះ ឃើញនៅ តែផ្ទះ៦០ ផ្ទះ៥០ ផ្ទះ២៥វិញ ឯរាស្ត្រចំណុះស្រុកក៏តិចជាងពីដើម ពួកសមណៈ ជីព្រាហ្មណ៍ ក៏កើតទុក្ខវេទនា ព្រោះវាលុកប្លន់ព្រះវិហារារាម ជញ្ជូនយកព្រះពុទ្ធរូបណា ដែលជាមាស ជាប្រាក់ ជាសំរិទ្ធិ ហើយវាដុតព្រះវិហារធ្លាក់ទៅគ្របលើអាសនៈព្រះ រកនរណានឹងមានចិត្តគិតជួសជុលគ្មាន ព្រោះរវល់តែនឹងច្បាំងរាំងជល់រៀងមកជាប់៥០ឆ្នាំ ស្រុកភូមិបាក់បែក រត់ចោលស្ងាត់សូន្យឈឹង មុខគួរឲ្យស្រងេះស្រងោច ខ្លោចផ្សាណាស់ ណាវេទនានឹងស្រីដែលមានកូនតូចៗអង្គុយឱបក្បាលជង្គង់ មុខច្រមិស មើលតែមុខកូនភ្លឹះៗ ។

លុះស្រុកបានសាន្តត្រាណ បានចុះសន្យាជាស្ពានមេត្រីនោះ ហ្លួងអង្គឌួង បានសោយរាជ្យជាស្តេចហើយនោះ រាស្ត្ររាល់គ្នាគ្រាន់មានចិត្តសង្ឈឹម ហើយគេនិយាយ សរសើរថា ស្តេចល្អ ទ្រង់ធម៌ ព្រះទ័យសប្បុរស ជ្រះថ្លា ដឹងអធ្យោគអធ្យាស្រ័យ ប៉ុន្តែស្រុកយើងកាលនោះខ្សត់ណាស់ អាណាប្រជានុរាស្ត្រលំបាកក្រៃពេកពន់ប្រមាណចេះតែនៅ ទ្រាំចាំសៀម ពុំបានរកស៊ីអ្វីសោះ ។ ឯខ្លួនខ្ញុំ កាលនោះក្រណាស់ ហើយគ្មានញាតិផៅសាច់សន្តាន ព្រៀងលានសោះ ឯចំណវវិជ្ជាការក៏ឱនថយ ស្គាល់តែសេចក្តីទុក្ខវេទនា ក៏មានចិត្តកាត់តម្លាសទ្ធាចង់បួស ស្រេចហើយក៏ចូលឧបសម្ប័ទ ក្នុងសំណាក់ព្រះពុទ្ធសាសនា នៅក្នុងអារាមមួយ ក្នុងក្រុងឧត្តុង្គមានជ័យ ដើម្បីនឹងបានមគ្គផលទៅជាតិក្រោយ កុំឲ្យអកុសលដូចជាតិនេះ ហើយនិងបាន រៀនសូត្រធម៌អាថ៌ សាត្រា បាលីផង រួចចុះថែមទាំងអកុសល ឯក្នុងវត្តសោតក៏រករៀនធម៌អាថ៌ សាត្រា បាលី គ្មានភ្លើងឆេះ ខូចអន្តរាយខ្លះ សឿមវាលួចយកខ្លះ យួនវាបំផ្លាញខូចខ្លះ ឯក្នុងវត្តប្រាង្គ ដែលខ្ញុំបួសភិក្ខុនោះសោត ក៏មាននៅសល់តែលោកសង្ឃល្ងង់ខ្លៅ ពុំមានគិតរកសាត្រា វិន័យ និងគម្ពីរព្រះអភិធម្មព្រះត្រៃបិដកឡើយ ។ ឯកើតច្បាំងក្នុងស្រុកខ្មែរហើយ ចុះសន្យាធ្វើស្ពានមេត្រីរួចហើយនោះ ពួកមហាសត្រូវយើងទាំងសង្ខាង គឺស្តេចសៀម ហើយនិងស្តេចយួន វានៅតែកួនយកដីយើង ទៀត ឯស្តេចសៀមយកខែត្រចំណែកខាងជើង គឺស្រុកសៀមរាប មាននគរធំក្រុងស្រុកខ្មែរយើង ហើយស្រុកបាត់ដំបង ម្លូព្រៃ ទន្លេរពៅ ហើយនិងខែត្រយើងខ្មែរ ទាំងប៉ុន្មាន ដែលនៅមាត់សមុទ្រ ខាងទិសបស្ចឹម ឯស្តេចយួន យកដីដែនស្រុកខ្មែរទាំងប៉ុន្មាន នៅខាងត្បូង គឺព្រៃនគរ កូសាំងស៊ីនសព្វថ្ងៃនេះ រហូតទៅទល់នឹងព្រែកជីក ខែត្រពាម ខាងឯលិច ខាងឯកើត យករហូតទៅទន្ទឹមនឹងក្រុងភ្នំពេញ ។

ឯស្តេចម្ចាស់ផែនដីយើង លោកកើតទុក្ខព្រួយព្រះទ័យដូចជារាស្ត្រដែរ ព្រោះទ្រង់ឈ្វេងយល់ថាសៀមហើយនិងយួន វាគិតយក ស្រុកខ្មែរបញ្ចូលក្នុងស្រុកវារាល់គ្នា ប៉ុន្តែវាបញ្ចូលមិនទាន់បាន ព្រោះវាជាសត្រូវនឹងគ្នា ហើយចែកគ្នាមិនកើត ត្បិតវាចង់បានតែទាំងអស់រាល់ខ្លួន ។ ម្ចាស់យើង លោកព្រួយព្រះទ័យ ព្រោះវាមិនទុកលោកជាស្តេចផែនដីស្រុកខ្មែរ វាទុកលោកដូចជាចៅហ្វាយស្រុកខ្មែរវិញ ឯយួនវាទុកលោកជាចំណុះវា ហេតុដូច្នេះព្រះអង្គក៏រឹតតែព្រួយព្រះហប្ញទ័យ ក្រែងកើតចម្បាំង ជាថ្មីទៀត ស្រុកខ្មែរនឹងវិនាសអន្តរាយ ហើយផុតមានអស់ពូជខ្មែរ ក្រែងនៅតែសៀម ឬនៅតែខ្មែរ ដែលទុកសក់បួងពីក្រោយ ដូចជាព្នង ស្ទៀង យកកន្សែងជួតក្បាល ដូចជាយួន ។ ឯហ្លួងយើងកាលនោះ លោកចេះតែខំប្រឹងតាមការ ទ្រង់ចាត់ឲ្យចម្លងសាត្រា បាលី ច្បាប់ទម្លាប់ ហើយស៊ើបសួររកពង្សាវតារដែលនៅសល់ ឃើញទាំងប៉ុន្មានឲ្យយក មកចម្លងទុក ព្រោះលោកមានព្រះរាជហប្ញទ័យ ដើម្បីនឹងរៀបចំស្រុកខ្មែរយើងឲ្យរបបរៀបរយ តែទ្រង់នៅមានព្រះវិតក្កក្រែងតទៅមុខ សៀមនិងយួនវាយកស្រុកខ្មែរយើងចែកគ្នា ទ្រង់ព្រះចិន្តាតែម៉្លោះ ទើបទ្រង់ឈ្វេងយល់ថានឹងពឹងស្រុកយូរ៉ុបណា១ ឲ្យជួយទំនុកបំរុង ឥឡូវនឹងពឹងបុណ្យអាំងក្លេសបានស្រុកក្លឹង ហើយនិងសឹង្គះពួរ ហើយឥឡូវនឹងទៅពឹងបុណ្យ វិឡាន្ឌា ទ្រង់ពុំសព្វព្រះទ័យ ដ្បិតវិឡាន្ឌា ធ្វើជាចៅហ្វាយនៅស្រុកយ៉ាវ៉ា ស្រុកសូម៉ាត្រា ហើយឥឡូវនឹងទៅពឹងបុណ្យអឺះស្ប៉ាញ៉ុល ឬប្រូតូកេស ដ្បិតសាសន៍ទាំងនោះពុំពូកែ ទ្រង់ព្រះចិន្តាតែម៉្លោះស្រេចហើយ ក៏ទ្រង់សម្រេចថាពឹងបារាំងសែស ដ្បិតបារាំងសែសគ្មានស្រុកចំណុះនៅប្របស្រុកខ្មែរ ។ ១ទៀត កាលពីដើមទ្រង់គង់នៅស្រុកបាងកក បានជួបនឹងបារាំងសែស ហើយទ្រង់ទតយល់រីករាយ មិនឆ្មើងកន្ទ្រើងនឹងនរណា រាក់ទាក់ រាប់អានអ្នកទាំងពួង ហើយចិត្តថ្លើម ក៏មានធម៌សប្បុរស ទើបទ្រង់សម្រេចថាសុំពឹងបារាំងសែស ឲ្យជួយទំនុកបំរុង ការព្រះរាជសត្រូវសៀមជាដើម ព្រោះមានខាលួងមកឈរអមព្រះអង្គ នៅស្រុកឧត្តុង្គមានជ័យ ទ្រង់មានព្រះទ័យអៀនខ្មាស ចង់ឲ្យរបូតរួចពីដៃសៀមនោះណាស់ ទើបទ្រង់តែងរាជទូត២នាយ ឲ្យនាំព្រះរាជសារទៅដល់កុងស៊ុលបារាំងសែសនៅស្រុកសឹង្គះពួរ ១ច្បាប់ទៀតទៅដល់ អម្បឺរឺរស្តេចបារាំងសែស ក្នុងសេចក្តីព្រះរាជសារនោះ ថាសុំពឹងបុណ្យស្តេចបារាំងសែស សុំឲ្យស្តេចបារាំងសែសតែងរាជទូតចូលមកនឹងចុះសន្យាគ្នា នោះស្តេចបារាំងសែស មិនឃើញតែងរាជទូតចូលមកឲ្យមកចុះសន្យា ស្រាប់តែចាត់កងទ័ពមកច្បាំងនឹងស្តេចទេព្តាស្រុកយួន ហើយវាយយកស្រុកព្រៃនគរ ហើយយកស្រុកកូសាំងស៊ីន បានពាក់កណ្តាល ជាមុន ទើបយកពាក់កណ្តាលទៀត រៀងទៅទល់នឹងខែត្រពាមនោះ ហ្លួងក៏មានព្រះរាជហប្ញទ័យអំណរដោយសារឃើញបារាំងសែសលើកទ័ពមកវាយដេញយួន កាលហ្លួងសុគតក្នុងឆ្នាំ មមែ ឯកស័ក ចុល្លសករាជ ១២២០ ឆ្នាំ ។

គិតរំឭកឃើញពីដំណើរទាំងនោះសព្វគ្រប់ទៅ ខ្ញុំមានចិត្តអំណរនឹងបារាំងសែស ដែលមកដេញយួន វាជាសត្រូវនឹងយើងខ្មែរ វាវាយដណ្តើមសង្កត់សង្កិនស្រុកយើង ជិតៗតែនឹង៣០ ឆ្នាំហើយ វាតាំងស្តេចស្រីៗបីព្រះអង្គ ជាឯករាជ១ព្រះអង្គ ជាទីឧបរាជ១អង្គទៀត ជាទីព្រះកែវហ្វា ហើយវាធ្វើបន្ទាយរាយពេញតែស្រុកខ្មែរ ចិញ្ចឹមខ្មែរឲ្យធ្វើ ចៅហ្វាយស្រុក ឲ្យទុកសក់ស្លៀកពាក់តាមសាសន៍វាជាយួន ហើយវាគិតផ្លាស់ឈ្មោះខែត្រស្រុកខ្មែរ ដាក់ឈ្មោះជាយួន ប៉ុន្តែនៅវេលានោះ យើងខ្លាចតែបារាំងសែសកាលណាវាយ ស្រុកយួនរួចហើយ ក៏ត្រឡប់ទៅស្រុកវិញមិនមកជួយយើងខ្មែរ ។ ឯបារាំងសែសដែលលើកទ័ពទៅច្បាំងនឹងស្តេចយួននោះ បើអ្នកទាំងឡាយពុំដឹងជាហេតុដើមទងម្តេចនោះ ខ្ញុំនឹងអធិប្បាយរាយដំណើរជូនស្តាប់ តាមដែលខ្ញុំបាន ដឹងឮគេនិយាយរាល់គ្នានៅវេលាគ្រានោះថា កាលនោះប្រហែលជាង១២០ ឆ្នាំមកហើយនោះ កូនស្តេចស្រុកយួនច្បាំងនឹងពួកក្បត់ ដែលគិតបះច្បាំងដណ្តើមយករាជស្រុកយួន ក៏កាលនោះមានពួកសេនាទាហានបារាំងសែសហើយនឹងពួកកប៉ាល់ចម្បាំងទាំងអស់ជាង៤០០នាក់ ចូលចិត្តយកអាសារធ្វើរាជការថ្វាយ ហើយច្បាំងនឹងពួកក្បត់នោះយករាជ្យថ្វាយ ឯពួកបារាំងសែសដែលប្រដៅសាសនាគ្រឹះស្តាំង ទៅអន្ទងយកពួកសេនាទាហានទាំងនោះមកជួយស្តេចស្រុកយួន ព្រោះតែពួកប្រដៅសាសនាទាំងនោះមានចិត្តស្លូតត្រង់នឹងស្តេចយួន ធ្វើរាជការថ្វាយស្តេច ហើយអស់អាណាប្រជានុរាស្ត្រយួន ប្រុស ស្រី ជាច្រើនលែងចោលសាសន៍របស់ខ្លួន រត់ចោលសាសន៍បារាំងសែស ។ ឯពួកសេនាទាហាន និងពួកបារាំងសែសទាំងប៉ុន្មាន ដែលពួកប្រដៅសាសនាបង្គាប់បញ្ជានោះ ក៏មានចិត្តក្លាហាន ហើយនាំពួកកងទ័ពស្តេចយួនច្បាំងនឹងពួកក្បត់ ពួកក្បត់ក៏ បរាជ័យចាញ់បាក់បង់ខ្លបខ្លាច ហើយអ្នកស្តេចទេព្តា យ៉ាឡុង ក៏បានឡើងសោយរាជ្យ ជាស្តេចគ្រប់គ្រង មិនមែនតែក្នុងចំណែកនគរយួនហើយនិងស្រុកកូសាំងស៊ីនឡើយ ទាំងស្រុក តុងកឹងក៏បានចូលមកក្នុងព្រះរាជាណាចក្រទាំងអស់ ឯនគរស្តេចយួនក៏បានធំទូលាយឡើង ខាងជើងរហូតហួសស្រុកចិនទៀត ទៅទល់នឹងសមុទ្រខាងកើតដែលគេហៅថាសមុទ្រសៀម ពីទិសខាងនិរតីទល់នឹងខែត្រពាម ឯនគរយួនកាលនោះចម្រើនធំទូលាយជាធម្មតា ។

រីស្តេច យ៉ាឡុង ជាស្តេចយួននោះ ស្លាប់ក្នុងឆ្នាំថោះ ឯកស័ក សករាជ ១១៨១ ឆ្នាំ មានកូនប្រុសមួយឈ្មោះ មិញម៉ាង ឡើងសោយរាជ្យតវង្ស ឈ្មោះស្តេច មិញម៉ាងនោះឯង ដែលចាត់កងទ័ពយួនឲ្យមកច្បាំងនឹងយើងខ្មែរ កាលនោះជាចម្បាំងធំណាស់នគរយើងខ្មែរនេះហៀបតែនឹងបានដៃយួន ។ ឯស្តេចយួននោះជាមនុស្សកំណាច ច្រណែននិន្ទា្ ឈ្នានិស ចេះតែរអៀសខ្លួនមិនទុកចិត្តនរណា ហើតតាំងធ្វើទុក្ខបុកម្នេញសេនាទាហានបារាំងចំនួន១២នាក់ ដែលចូលមកនៅ នៅធន់មិនបានស្លាប់អស់សល់តែ២នាក់ ក៏ធន់មិនបាន ហើយនាំប្រពន្ធយួនហើយនិងកូន ដែលកើតពីប្រពន្ធយួននោះ ត្រឡប់វិលទៅស្រុកបារាំងវិញ ។ កាលក្រោយពួកបារាំងសែសចេញទៅនោះ ស្តេចយួនតាំងតែសង្កត់សង្កិន ធ្វើបាបពួកលោកសង្ឃបារាំង ហើយនិងពួកយួនដែលចូលសាសន៍គ្រឹះស្តាំង ហើយឲ្យចាប់ចងក្រពើ ធ្វើបាបនិងប្រហារជីវិតលោកសង្ឃបារាំងសែស ហើយនិងពួកចូលសាសន៍ នៅក្នុងស្រុកយួនតុងកឹង ស្រុកកូសាំងស៊ីន ជាច្រើន ។ ស្តេចនគរបារាំងសែស បាននិយាយរំឭក ទូន្មាន ជាច្រើនដងច្រើនគ្រា ប៉ុន្តែស្តេចយួនមិនទទួលស្តាប់ យកចិត្តទុកដាក់សោះ ចេះតែរឹតធ្វើបាបពួកប្រដៅសាសនា ហើយនិងពួក ចូលសាសន៍តទៅ មិនតែប៉ុន្តែម៉្លោះសោត ស្តេចយួននៅរឹងទទឹងមិនទទួលឲ្យជួបសំដីនឹងរាជទូតនគរបារាំងសែស ហើយមិនព្រមទទួលមើល ស្តាប់រាជសារដែលស្តេចនគរបារាំងសែស ឲ្យរាជទូតនាំមកនោះផង ។ ឯស្តេចយួនឈ្មោះ មិញម៉ាង នោះស្លាប់ប្រហែលក្នុងឆ្នាំដែលហ្លួងម្ចាស់អង្គឌួងយើងបានឡើងសោយរាជ្យសម្បត្តិគ្រប់គ្រងក្រុងកម្ពុជាធិបតី ហើយនៅវេលាគ្រានោះ គេចេះតែក្រែងថាស្តេចនគរបារាំងសែសនឹងចាត់កងទ័ពឲ្យមកផ្តន្ទាអស់ពួកយួនដែលវាប្រព្រឹត្តបទអាក្រក់ខុសនឹងធម៌ ។

លុះដល់ស្តេច ធៀវទ្រី បានឡើងសោយរាជ្យក្នុងស្រុកយួននោះ ឃើញអន់អំណាចនឹងពួកប្រដៅសាសនាគ្រឹះស្តាំង ហើយបានលើកពួកប្រដៅសាសនា ដែលខ្មោចស្តេច ឳពុកចាប់ដាក់គុកទាំងប៉ុន្មានៗនោះ ប្រគល់ខ្លួនឲ្យកុំម៉ន្ឌាំង នាយកប៉ាល់ចម្បាំងបារាំងសែសទាំងអស់ ប៉ុន្តែអំណឹះក្រោយមកទៀត ស្តេច ធៀវទ្រី ក៏តាំងឲ្យធ្វើបាបសង្កត់សង្កិនទៀត ហើយបង្គាប់ឲ្យយកទោសដល់ជីវិតឥតជំនុំជំរះ ពួកបារាំងទាំងប៉ុន្មានដែលប្រទះឃើញនៅក្នុងស្រុកយួន ប្រព្រឹត្តបទឥតសប្បុរសដូច្នោះ នោះរាជការ បារាំងសែសក៏យល់ថានឹងធន់អត់ទ្រាំ ឲ្យស្តេចយួនប្រព្រឹត្តដូច្នោះតអង្វែងទៅទៀតមិនបាន លុះគិតស្រេចដូច្នេះ ក៏ចាត់កប៉ាល់ចម្បាំង២ មកបាញ់បន្តក់គ្រាប់បែកលើស្រុកទូរ៉ាន ឆេះផ្ទះសម្បែងអ្នកស្រុកទាំងប៉ុន្មានអស់ ឯអ្នកស្តេច ធៀវទ្រី កើតទុក្ខអន់ចិត្ត ហើយភ័យបារម្ភជាខ្លាំង ក៏អស់បុណ្យ ទទួលអនិច្ចកម្ម ហើយមានកូនប្រុសនាមឈ្មោះ ទឺឌិគ ឡើងគ្រងរាជសម្បត្តិជាតំណស្តេចឳពុក ក្នុងចុល្លសករាជ១២០៩ ឆ្នាំមមែ នព្វស័ក នៅវេលានោះសេចក្តីដែលប្រព្រឹត្តជាបថមកម្ម គឺសង្កត់សង្កិន កំហែងកំចោក ពួកបារាំងក៏ខឹងរឹតតែខ្លាំងឡើងនឹងគិតគណនាពុំបានឡើយ ។ លុះដល់១០ឆ្នាំ តមកទៀតនោះ រាជការស្រុកបារាំងសែស ហើយនិងរាជការស្រុកអាំងក្លេស នឹងធន់អត់ទ្រាំពុំបាន ក៏ចាត់កងទ័ពស្រុកទាំង២ ជិះកប៉ាល់ភ្លើងមកធ្វើទោស ផ្តន្ទាអស់ពួកចិនដែលវាប្រព្រឹត្តអធម៌ រួចយួនវាធ្វើបាប ហើយចេះតែប្រមាថមាក់ងាយពួកបារាំង ហើយនិងពួកបារាំងអ្នកដើរសមុទ្រ នោះកងទ័ពនគរទាំង២ ចូលលុកវាយស្រុក ក្រុងស្តេចក្រុងចិន ប្រាប់ចិនទាំងអស់ទាំងនគរឲ្យដឹងខុសដឹងត្រូវ។ លុះបានធ្វើទោសផ្តន្ទាស្រុកចិនរួចហើយ ពួកកងទ័ពអាំងក្លេសក៏ត្រឡប់វិលទៅស្រុកវិញ នៅតែបារាំងសែស ដែលកាលមុននោះបានធ្វើទោសផ្តន្ទាអស់ពួកយួនក៏ឈប់ នៅស្រុកអាំងដូស៊ីន វាយស្រុកទូរ៉ាន់ ក្នុងឆ្នាំមមី សំរិទ្ធិស័ក យកស្រុកព្រៃនគរ ក្នុងឆ្នាំមមែ ឯកស័ក ហើយវាយយកបានអស់ទាំងស្រុកកូសាំងស៊ីនក្នុង២ឆ្នាំ៣ឆ្នាំ តមកក្រោយទៀតនេះ ព្រោះតែហេតុដូច្នេះ បានជាបារាំងសែសច្បាំងនឹងស្តេចយួន ។ ១ទៀត ហេតុដូចម្តេចបានជាស្រុកខ្មែរយើងក៏លែងភ័យបារម្ភនឹងយួន ហេតុដូចម្តេចក៏បានជានៅសត្រូវ១ចំណែក គឺសត្រូវនឹងស្តេចសៀមនោះ កាលនោះព្រះបាទសម្តេច ព្រះនរោត្តម ជាព្រះរាជបុត្រាថ្លៃ នៃព្រះបាទសម្តេច ព្រះហរិរក្ខរាមាឥស្សរាធិបតី(ព្រះអង្គឌួង) ដែលពាក្យរាស្ត្រទាំងពួងហៅថាហ្លួងសុវណ្ណកោដ្ឋ បានឡើងសោយរាជ្យសម្បត្តិ គ្រងក្រុងកម្ពុជាខ្មែរយើង ក្នុងចុល្លសករាជ១២២០ ឆ្នាំមមែ ឯកស័កនោះ ទ្រង់មានព្រះរាជហប្ញទ័យបារម្ភក្រែងតែស្រុកបារាំងសែសមិនមកជួយទំនុកបំរុងក្រុងកម្ពុជា នោះស្តេចសៀម នឹងសង្កត់យកក្រុងកម្ពុជា រួចពីនោះមកទៀតនៅមានព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីវុត្ថា ដែលជាព្រះរាជបុត្រទី៣នៃព្រះបាទសម្តេចហរិរក្ខរាមា ដែលមិនគួរគប្បីនឹងត្រូវឡើងគ្រងរាជសម្បត្តិ តំណាងអង្គសម្តេចព្រះវររាជបិតានោះ គិតបះបោរតាំងជាកងទ័ព ហើយរត់ទៅជ្រកក្នុងស្រុកសៀម ។ ឯស្តេចស្រុកសៀមបន់ឲ្យតែម្ចាស់ ស៊ីវុត្ថា លើកកងទ័ពចូលមកច្បាំងនឹងព្រះបាទសម្តេចព្រះនរោត្តម ក្នុងកម្ពុជាវិញ ដូចកាលដែលព្រះរាជវង្សាខ្មែរទាំងប៉ុន្មាន ដែលក្បត់ តាំងតែអំពីដើមរៀងមក នោះតែរត់ទៅជ្រកពឹងបុណ្យសៀម សៀមតែងតែជួយកាន់ជើងរៀងរៀបដរាបមក ។ នោះនៅវេលានោះ ក្នុងស្រុកខ្មែរក៏តាំងមានសឹកសង្គ្រាម ច្បាំងរាំងជល់ឡើងវិញ មិនតែច្បាំងពីព្រោះព្រះអង្គ ស៊ីវុត្ថា នោះឡើយ នៅមានពួកក្បត់តាំងខ្លួនជាអាចារ្យ អាក្បត់មួយនោះឈ្មោះអាស្វា វាបំបះខាងខែត្រទ្រាំង បន្ទាយមាស ពាម ហើយលើកកងទ័ព វាយយកស្រុកកំពត អាមួយទៀតឈ្មោះពោកំបោរ វាបំបះខាងខែត្រក្រចេះ ឆ្លូង ត្បូងឃ្មុំ បាភ្នំ។

ឯអាក្បត់ទាំងពីរនាក់នោះ កាលកងទ័ពហ្លួងដេញប្រកិតជិតនឹងចាប់បានខ្លួនវា វារត់ទៅចូលក្នុងដែនកូសាំងស៊ីន ពួនក្នុងស្រុកពាម មាត់ជ្រូក លង់ហោរ ដែលនៅក្នុងអំណាចយួន យួនវាទំនុកបំរុងអាក្បត់ទាំងពីរនោះ ព្រោះយួនវាជាមហាសត្រូវនឹងខ្មែរយើងពីដើមមកស្រេចហើយ អាក្បត់ទាំងពីរនោះវាត្រឡប់ចូលមកដើររាតត្បាតបំបះបំបោរអស់រាស្ត្រប្រជា ក្នុងស្រុកខ្មែរទៀត ។ នៅរដូវដើមឆ្នាំ ចុល្លសករាជ១២២២ ឆ្នាំវក ទោស័ក ចៅហ្វាយស្រុកបារាំង-សែស នៅស្រុកព្រៃនគរ ដែលបង្គាប់លើកកងទ័ពជើងគោក ជើងទឹកទាំងប៉ុន្មាន ចាត់នាម៉ឺន បារាំងសែស១នាក់ ជិះកប៉ាល់មកចតនៅខែត្រកំពត ស្រេចឡើងទៅថ្វាយបង្គំគាល់ ព្រះបាទសម្តេច ព្រះនរោត្តម កាលទ្រង់គង់នៅព្រះបរមរាជវាំងឧត្តុង្គមានជ័យ ហើយយកសេចក្តី ក្រាបបង្គំទូលតាមផ្លូវរាជការ ថារាជការបារាំងសែសគិតសម្រេចថាត្រូវយកស្រុកកូសាំងស៊ីន ទុកជារបស់រាជការបារាំងសែស ព្រះបាទសម្តេចព្រះនរោត្តមបានទ្រង់ជ្រាបដូច្នេះ ក៏មានព្រះរាជហប្ញទ័យសោមនស្សនឹងរាជការបារាំងសែស យកស្រុកកូសាំងស៊ីន ផ្តាច់ជារបស់បារាំងសែស លុះរំលងបាន១ខែតមកនោះ ព្រះបាទសម្តេចនរោត្តម ទ្រង់តែងតាំងរាជទូត ឲ្យទៅជួយអំណរចៅហ្វាយស្រុកបារាំងសែស នៅស្រុកព្រៃនគរ ឯសៀម កាលឃើញព្រះបាទសម្តេច ព្រះនរោត្តម ព្រមទទួលស្រុះស្រួលនឹងបារាំងសែសក៏អន់ចិត្ត ដ្បិតបារាំងសែស ខ្លាំងពូកែជាងខ្លួន ហើយបានមកទំនុកបំរុងក្រុងកម្ពុជា ស្រេចហើយធ្វើសំបុត្រសន្យា បន្ថយយួនហើយនិងសៀមពីស្រុកខ្មែរ ដាក់ស្រុកខ្មែរឲ្យនៅក្នុងទំនុកបំរុងរាជការបារាំងសែស ដែលជាមហានគរធំវិញ ហើយហាមប្រាមនគរសៀម នគរយួន កុំឲ្យលើកទ័ពមកដណ្តើមយកក្រុងកម្ពុជាតទៅ ។ តាំងពីបាន រាជការបារាំងសែស នកទំនុកបំរុងកាលណា ក្រុងកម្ពុជាក៏បានសម្បូណ៌សោភិនី ឥតមានសត្រូវឯណាមកបៀតបៀនយាយី ហើយអាណាប្រជានុរាស្ត្រ ក៏រកស៊ី សុខសប្បាយតាមដោយសុចរិតពិតទ្រង់ ពុំមានព្រួយនឿយ ភិតភ័យ រត់លូននឹងសឹកសមរសង្គ្រាមជ័យឡើយ ។ កាលនោះ បារាំងសែសបានធ្វើរាជការ ថ្វាយសម្តេចព្រះនរោត្តម ជួយច្បាំងដេញចាប់អាចារ្យស្វា ពោកំបោរ ឯខ្លួនពោកំបោរ បាក់ទ័ពពីក្នុងខែត្របាភ្នំ រត់ទៅដល់ស្រុក កំពង់ធំ ខែត្រកំពង់ស្វាយ ចាប់បានហើយប្រហារជីវិតនៅទីនោះ ។

នៅវេលានោះ ក្នុងទន្លេសាប ទន្លេធំ ហើយនិងតាមដងស្ទឹង មានតែទូកថ្វែចិន ទូក២ ទូក៣ ឯស្រូវថ្លៃ៣ថាំង ៥កាក់ ដឹកដាក់ដល់ជើងកំពង់ បើទិញដល់ផ្ទះ ថ្លៃតែ៣ថាំង ២កាក់ កន្លះ ដ្បិតផ្ទះឆ្ងាយពីជើងកំពង់ ពិបាកដឹកនាំតាមផ្លូវរទេះដែលមិនទាន់មានថ្នល់ ។ ឯសំពត់ផាឌិប ទេសឯក ថ្លៃអស់យ៉ាង រកទិញប្រើការពុំបានទេ ហើយវេលាគ្រានោះ សុទ្ធតែចិនវារកស៊ីក្នុងស្រុកខ្មែរយើងនេះ បានចំណេញច្រើនណាស់ ហើយប្រាក់ក្នុង ស្រុកខ្មែរទាំងប៉ុន្មាននៅដៃវាទាំងអស់ ហើយកាលណាវារកស៊ីបានប្រាក់ច្រើន វានាំយកទៅស្រុកចិន ។ ឯកប៉ាល់ភ្លើងដែលមកដល់ក្នុងស្រុកខ្មែរមុនគេនោះ ជាកប៉ាល់បារាំងសែស ខ្ញុំបានឃើញជាក់នឹងភ្នែកហើយនៅចាំច្បាស់ដល់ឥឡូវ កាលកប៉ាល់នោះមកដល់កំពង់ហ្លួង អ្នកស្រុកផ្អើលឆោឡោ ដ្បិតឆ្ងល់ថាកប៉ាល់ឥតក្តោងចែវក្រជីង ហើយបើកលឿនលើទឹកបាន មនុស្សប្រុសស្រី ចាស់ក្មេង រត់ទៅមើលលាន់ ប្រពាក់ប្រពូនលើគ្នា ហើយឆ្ងល់មិនយល់ ថាដូចម្តេចសោះស្រាប់តែឃើញរលកបែកពពុះខាងកន្សៃ ហើយលឿនពោរទឹកពីក្បាលជះទៅចំហៀងសង្ខាង កើតទៅជារលកបោកទៅខាងមាត់ច្រាំង អ្នកដែលមកមើលទាំងប៉ុន្មាននោះ អស្ចារ្យលាន់មាត់ស្រែកហៃយ៉ោហៃយ៉ា អឺកអធិកគឹកកងរំពង មើលមិនដាក់ភ្នែក ដោយសារឃើញផ្សែងចេញតាមបំពង់ភ្លើង ហើយឮសន្ធឹកគគុកគគាក់ពីខាងក្នុងកប៉ាល់នោះ ទាំងហ្លួងក៏លោកមកជាមួយនាម៉ឺនមុខមន្ត្រី ហើយទ្រង់យាងទតមកពីមាត់កំពង់មកជាច្រើនម៉ោង ទ្រង់ព្រះសន្ទិះសង្ស័យនឹងកប៉ាល់ ព្រោះមិនទាន់បានជ្រាបថាធ្វើដូចម្តេចខ្លះ អស់ទាំង អ្នកចាស់ប្រជាឈប់ឈរមើលរំពឹងគិត ហើយយល់ថានេះជាមនុស្ស អ្នកស្រុកនគរធំ គេមកដល់ស្រុកយើងហើយ ហើយមកជួយទំនុកបំរុងយើង ស្រុកយើងនឹងបានចម្រើន ផ្លូវវិធីជា ថ្មីឡើងទៀតប្រហែលជានឹងត្រឡប់បានឡើងជានគរធំដូចខ្មែរដើមវិញ នោះចាប់ដើមតាំងពីព្រះបាទសម្តេចព្រះនរោត្តម សោយរាជ្យរៀងមកដល់ឥឡូវនេះនៅក្នុងស្រុកខ្មែរ វិធីខាង ចំណេះវិជ្ជាក៏ចម្រើនហើយថ្កើងរុងរឿងជាងអំពីដើមនោះច្រើនណាស់ ហើយគ្មានសត្រូវមកបៀតបៀន ពីព្រោះមានអ្នកមានបុណ្យអំណាច ដែលទំនុកបំរុងយើង គែគ្រប់គ្រងពួកយួន នៅស្រុកកូសាំងស៊ីន ហើយសៀមមកខ្លាចមិនហ៊ានមកបៀតបៀនទៀតតាំងពីវេលានោះ គ្រានោះរៀងមក ។

ចូរអស់លោកអ្នកទាំងឡាយ នាម៉ឺនក្តី រាស្ត្រក្តី មើលហើយពិចារណាគិតឲ្យសព្វទៅឃើញឬទេ ស្រុកយើងសព្វថ្ងៃនេះខុសគ្នានឹងកាល៥០ឆ្នាំមុន នោះឃើញខុសគ្នាដូចម្តេចខ្លះ ហើយគិតកាលដែលស្រុកកើតចម្បាំងរាំងជល់ ហើយស្រុកឥឡូវដែលបាននិងសុខសប្បាយក្សេមក្សាន្តគ្រប់ទីកន្លែង ហើយប្រាក់ក៏មានសម្បូណ៌ ក្នុងស្រុកខ្មែរយើង គ្រប់ផ្ទះសម្បែងក៏មិន ដែលដាច់ខ្វះចាយសោះ គង់តែមានប្រាក់ចាយខ្លះរាល់ផ្ទះគ្រប់គ្នា ហេតុដែលបានសម្បូណ៌ទាំងនេះពីព្រោះអីនោះ ឃើញថាសេចក្តីអត់ឃ្លានមិនសូវមាន តាំងតែពីកាលបារាំងសែសចូល មកនៅក្នុងស្រុកយើង ហើយស្រុកយើងក៏មិនយូរឡើយ សម្បូណ៌មានធនធាន អើដូចជាខ្លួនតានេះ អាយុ៨០ឆ្នាំប្លាយហើយ ហើយចាំដំណើររឿងព្រេង នាំមកនិទានឲ្យកូនចៅទួត លួត លា នៅឯក្រោយ ឲ្យដឹងរឿងបារាំងសែសនេះ កាលពីមុនដូចម្តេច តមកទៀតដូចម្តេច មួយទៀតយើងសព្វថ្ងៃនេះ ចូរចាំកុំភ្លេចសេចក្តីដែលមនុស្សពីដើមធន់រងលំបាក ទុក្ខវេទនានោះ ដូចម្តេចខ្លះ ហើយកុំភ្លេចគុណបារាំងសែស តែនាំមាត់អាក្រក់គិតការទុច្ចរិតស្ងាត់កំបាំងហើយ នោះវានាំឲ្យស្រុកនគរយើង ត្រឡប់ទៅកន្លែងដើមវិញ ដូចកាលគ្រាដែលចេះតែកើតច្បាំង កំសត់អត់ឃ្លាន២០ឆ្នាំម្តង ១០ឆ្នាំម្តង ជួនកាលឃើញទ័ពយួនមក ជួនកាលឃើញទ័ពសៀមមកម្តង ទ័ពមកពីស្រុកនេះម្តង ទ័ពមកពីស្រុកនោះ ហើយមានទាំងពួកចោរកំណាចកាចផ្តុំគ្នា លើកជាពួក ជាកង លួចប្លន់ កាប់ចាក់សម្លាប់គ្នា ហើយដុតផ្ទះសម្បែង វត្តវ៉ា វិនាសអស់ ។ អើកាលនោះប្រហែល៥០ឆ្នាំមកហើយ នោះស្រុកយើងនោះគ្មានអ្វីសោះ សៀមហើយនិងយួនវាមកត្បៀតសង្កត់សង្កិនយើង ហៀបៗតែនឹងសូន្យឈ្មោះផង ដល់មកឥឡូវនេះ មានគេស្គាល់យើងទាំងពិភព ហើយសារពើផល ជំនួញយើង គឺស្រូវ កប្បាសម្រេច ហើយនិងត្រី ពីក្នុងទន្លេ ព្រែក បឹង ស្ទឹងយើង ដែលកាលពីដើមមិនសូវបាននាំចេញទៅប្រទេសក្រៅ ហើយច្រើនតែឈ្មួញចិនចូលទិញនោះ ឥឡូវនេះមានកប៉ាល់ភ្លើង នាំទៅដល់ស្រុកម៉ានីល ស្រុកចិន ស្រុកយីពុន ស្រុកយ៉ាវ៉ា ហើយនិងប្រទេសយូរ៉ុប ។

កាលដើមឡើយគេមិនទាន់ស្គាល់ស្រុកយើង ឥឡូវគេមកពីគ្រប់ទិសតំបន់ មកមើលក្រុងភ្នំពេញ នគរធំ នគរវត្ត ហើយចង់ទិញទំនិញអ្វីៗមានគ្រប់ ប្រទេសក្រោមមេឃនេះ ក៏មានឲ្យទិញទាំងអស់ក្នុងស្រុកខ្មែរ កប៉ាល់សាលុបរបស់ចិន ក្លឹង ឬរបស់បារាំងខ្លះ មានសព្វថ្ងៃនេះជាង៦០ បើកជួញជួលសណ្តោងទូកទៅមកហូរហែតាមទន្លេ បើទៅពីភ្នំពេញទៅព្រៃនគរ ចម្ងាយតែ២៤ម៉ោង ឯស្រុកព្រៃបគរនោះ ដែលនៅក្នុងដៃយួនវាធ្វើជាម្ចាស់ស្រុកនោះ យើងមិនហ៊ានទៅសោះ ។ បើទៅពីភ្នំពេញ ទៅបាត់ដំបង ទៅក្រចេះ ចម្ងាយផ្លូវតែ១២ម៉ោងដល់ ដែលកាលពីដើមចម្ងាយផ្លូវតែ៨ថ្ងៃបើទៅតាមទន្លេធំ ទៅស្រុកលាវ ស្រុកខោង ចម្ងាយផ្លូវសព្វថ្ងៃ តែ២៤ម៉ោង ហើយបើឡើងស្រុកលួងប្របាងចម្ងាយផ្លូវមិនដល់២០ថ្ងៃទេ បើទៅតាមផ្លូវសមុទ្រ ពីព្រៃនគរទៅស្រុកបាងកកតែ៤ថ្ងៃ បើទៅសឹង្គះពួរតែ២ថ្ងៃ ឯស្រុកលង្កាដែលយើងស្គាល់ ឈ្មោះដោយសារតែគម្ពីរព្រះបាលីនោះ យើងមិនដែលនៅសោះកាលពីដើមត្បិតស្រុកឆ្ងាយណាស់ សព្វថ្ងៃនេះទៅតែ៨ថ្ងៃដល់ ឯស្រុកបារាំងសែសចម្ងាយផ្លូវតែ២២ថ្ងៃ ស្រុកខ្មែរយើង សព្វថ្ងៃនេះ មិនមែនជាស្រុកដែលឥតនរណាស្គាល់ អ្នកនគរទាំងពិភពគេក៏មិនសល់នឹងស្គាល់យើង ហើយនគរណាដែលយើងមិនស្គាល់មិនដែលឮនិយាយសោះ ឥឡូវនេះយើងស្គាល់ ទាំងអស់ ហ្លួងយើងក៏ស្តេចបានទៅស្រុកបារាំង-សែស ហើយបានចូលទតស្រុកសឹង្គះពួរ លង្កា និងព្រែកជីកធំ នោះជាផ្លូវសមុទ្រធំក្នុង១ឆ្នាំ មានកប៉ាល់ភ្លើងជាច្រើនពាន់ បើកចេញចូល ទៅមក មិនដែលដាច់ អស់ទាំងលោកសេនាបតី ព្រះអង្គម្ចាស់ ក្សត្រី និង ចៅជិត ចៅចម អស់អ្នកក្នុងវាំងក៏បានទៅឃើញស្គាល់ស្រុកបារាំង ឃើញក្រុងប៉ារីស ជាទីដីជំនុំស្រុកបារាំង-សែស ឯក្រុងប៉ារីសនោះ ជាក្រុងធំ នឹងគិតគណនាត្រារាប់ពុំបាន បើរាប់តែរាស្ត្រចំណុះស្រុក ក្នុងទីដីជំនុំក្រុងប៉ារីសនោះ ប្រហែលចំនួនមនុស្ស២នគរខ្មែរយើង ទើបប្រហែលនឹងមនុស្ស ក្នុងទីជំនុំក្នុងប៉ារីស១ ហើយ២ទៀត កូនខ្មែរយើងក៏បានទៅរៀនអក្សរ ចំណេះវិជ្ជានៅស្រុកបារាំងសែសហើយ ហើយត្រឡប់មកវិញឡើងជាមនុស្សចេះដឹង នាំដំណឹងរឿងរ៉ាវពីស្រុក បារាំងសែស យកមកនិយាយមុខគួរឲ្យស្តាប់ ត្បិតស្រុកនោះជាស្រុកកាលមុន៥០ឆ្នាំ ខ្លួនខ្ញុំ ឳពុក ម្តាយ ជីតា ជីដូន ជីទួត លួត លា យើង មិនដែលឮឈ្មោះសោះ អើនេះគឺបារាំងសែស គេបើកលោកបំភ្លឺឲ្យយើង បើគ្មានបារាំងសែស ម៉្លេះសមយើងមិនដឹងការអ្វីជាច្រើនទេ គ្រាន់តែឃើញថាមនុស្ស ឃើញតែស្រុក ហើយឃើញតែចំណេះវិជ្ជាយ៉ាងខ្ពស់ប៉ុណ្ណឹង ឥឡូវនេះ យើងដឹងស្គាល់ ថាបារាំងសែសនេះ ជាអ្នកមានឫទ្ធី អនុភាព មានប្រាជ្ញាឆ្លាតច្រើន ហើយការប្រើរបស់អ្វីៗ តែនឹងគ្រឿងម៉ាស៊ីន គ្រឿងច័ក្រ ឃើញរឹតតែពូកែឡើងទៀត ជិតៗតែនឹងមាន ឫទ្ធីចេស្តា ដូចទេវតា ។

គេយកទឹកជាច្រើនមកដាក់ក្នុងឆ្នាំងធំ ដុតភ្លើងដាំឲ្យពុះ ពុះជាខ្លាំង កម្លាំងទឹកពុះនោះស្ទុះពីក្នុងឆ្នាំង ធាក់វិលកង់ដែលនៅលើផ្លូវដែក ឬធាក់ភ្លៅចក្រា វិលស្លាបច័ក្រក្នុងទឹក នៅខាងកន្សៃកប៉ាល់ អំណាចកម្លាំងទឹកពុះនោះ គេក៏ប្រើឲ្យវិលកង់រទេះបើកលឿនឯង មិនចាំបាច់ពឹងកម្លាំងសេះឬសត្វពាហនៈឯទៀត ឲ្យអូសទង់ទាញឡើយ ឯកប៉ាល់ក៏បើកលឿនក្នុងទន្លេ សមុទ្រ ដោយសារអំណាចទឹកពុះនោះដូចគ្នា មិនចាំបាច់ប្រើក្តោងចែវក្រជីងឡើយ ។ ពួកកូនខ្មែរយើងដែលបានទៅស្រុកបារាំងសែស ហើយត្រឡប់មកវិញ និយាយបារាំងសែស ចេះយកធ្យូងថ្មមកដុត ហើយបង្ហូតភ្លើងតាមបំពង់ទៅគ្រប់ផ្ទះសម្បែង ឯភ្លើង ដែលចេញពីបំពង់បង្ហូតនោះភ្លឺដូចភ្លើងចង្កៀងប្រេងកាតក្នុងស្រុកខ្មែរយើងនេះ កាលដើមអុជចន្លុះ ប្រឆេះ ទៀនក្រមួន ឥឡូវនេះរាល់ផ្ទះអុជចង្កៀងប្រេងកាត ឯប្រេងកាតនោះជាប្រេង អណ្តូងកើតពីក្នុងដីនៅប្រទេសឆ្ងាយណាស់ ដែលកប៉ាល់បារាំងនាំយកមកលក់ក្នុងស្រុកខ្មែរ ។ ឯចង្កៀងទាំង៨០០ដែលបំភ្លឺក្រុងភ្នំពេញសព្វថ្ងៃនេះ មិនមែនជាភ្លើងដែលដុតធ្យូងថ្ម បង្ហូតតាមបំពង់ទេ ភ្លើងនេះជាភ្លើងអគ្គិសនី មានពន្លឺដូចផ្លេកបន្ទោរកណ្តាលអាកាស ដែលបារាំងគេចេះផ្សំធាតុ យកចំហាយធ្វើឲ្យរត់តាមខ្សែលួស ។ អើកាល៥០ឆ្នាំមុននេះ យើងមិនទាន់ដឹងជាបារាំងគេមានខ្សែលួសរាយទៅមករកគ្នា ហើយស្តាប់គ្នាបានពីចម្ងាយ ឥឡូវយើងឃើញថាគេនិយាយគ្នា ពីស្រុកវៀងច័ន្ទ មកភ្នំពេញ ពីភ្នំពេញទៅលួងប្របាង ពីព្រៃនគរទៅហាណូយ ទៅស្រុកហ្វេ ទៅបាងកក ទៅស្រុកចិន ហើយទៅដល់ស្រុកបារាំងសែសផង តែក្នុងពីរបីមីនុត ស្តាប់ដំណឹងដឹងការទៅវិញ ទៅមក ដំណឹងដែលរត់តាមខ្សែលួសនោះ រហ័សស្មើនឹងជីវ័នដែលគិត អើបើគិតសព្វគ្រប់ទៅ ឃើញថាបារាំងគេមានគុណនឹងយើង មិនតែប៉ុណ្ណោះនៅមានគុណច្រើនជំពូកទៀត បារាំងសែសនេះគេមានប្រាជ្ញាឆ្លាត គ្មានទុញទាល់សល់នឹងអ្វីសោះ គេនាំយកនូវរបស់ដ៏ប្រសើរមកបង្ហាញបំភ្លឺយើង ។ ១ឆ្នាំទៀតគេនាំយកម៉ាស៊ីនហិបច្រៀងថតសំឡេងភាសាដូចមនុស្សច្រៀងនិយាយគ្នាមែនទែន តាមតែទំនើងចិត្ត នរណាចង់ស្តាប់ចុះ ហើយមានកុនស្រមោលឆ្លុះរូប វិស័យ ដូចឃើញស្រុកបារាំងសែស ផ្លូវធ្លា មនុស្សម្នាដើរទៅមកដូចរូបរស់ដែលគេឃើញក្នុងស្រុកបារាំងសែស ក្រុងប៉ារីសដូចម្តេច នោះយើងនៅតែស្រុកខ្មែរ ឃើញវិស័យដូចយើងបាន ឃើញស្រុកបារាំងសែសខ្លួនយើង ។ គេចេះធ្វើគ្រឿងថតរូប បើជួលតែបីរៀលបានរូបរបស់ខ្លួនយកមករក្សាទុកហើយជាប្រយោជន៍បានរក្សារូបឳពុកម្តាយ ទុកតទៅមុខ ឲ្យកូនដឹងស្គាល់ជារូបជីតា ជីដូន ដែលស្លាប់ជាអង្វែងរាប់រយឆ្នាំមកហើយនោះ ។ គេនិយាយថាបារាំងសែសសព្វថ្ងៃនេះ ចេះហោះលើអាកាសដោយអំណាចយន្តគោមហោះ ហោះលឿនដូចសត្វហើរ ពាក្យនេះពិតមែន បើមិនជឿសួរមើលចុះអេះ ថាបើ បារាំងទាល់ចំណេះហើយ តទៅមិនយកយន្តហោះនោះមកឲ្យយើងឃើញទៀត ។

ព្រះបាទសម្តេចព្រះនរោត្តមជាអម្ចាស់ផែនដីនគរយើង ព្រះអង្គបានផ្ញើរាជការផែនដីទាំងប៉ុន្មាន ឲ្យបារាំងសែសគ្រប់គ្រងតាងនេត្រា ព្រះឱស្ឋ ជាមួយនិងសេនាបតី ចៅហ្វាយស្រុក បាឡាត់ ហើយពួកអ្នករាជការខ្មែរជាច្រើនពាន់ ដែលជារាជការនៅក្នុងបង្គាប់រេស៊ីដ័ង្គបារាំងសែស ឯប្រាក់ទាំងប៉ុន្មានដែលបានមកពីពន្ធគ្រប់ជំពូក និងប្រាក់ដែលលោះ ថ្លៃធ្វើរាជការនោះ យកមកចាយប្រើការជាប្រយោជន៍ចម្រើនព្រះរាជធានីទាំងអស់ បានប្រាក់នោះដែលយកចាយរៀបចំតែងក្រុងភ្នំពេញ ដែលសព្វថ្ងៃនេះបានកើតឡើងជាក្រុងល្អថ្កុំថ្កើង ដែលពួកខ្មែរទាំងប៉ុន្មាននៅខែត្រក្រៅក៏មានចូលមកមើលលេងនៅភ្នំពេញជាច្រើន ក្រៅពីរៀបចំតែងក្រុងភ្នំពេញនោះ រាជការនៅរៀបចំតែងដីទីជំនុំរួមខែត្រដប់អន្លើទៀត ។ ហើយធ្វើថ្នល់ ធ្វើស្ពាន ផ្លូវ ឲ្យរទេះបរទៅមកដោយស្រួល ហើយនៅគិតនឹងធ្វើផ្លូវថ្នល់ឲ្យគ្រប់ទីតំបន់ក្នុងស្រុកខ្មែរ ឲ្យបានដឹកនាំជំនួញទំនិញ កាត់ទៅលក់ក្នុងភូមិធំៗដោយងាយ ហើយបានឆាប់ក៏ឆាប់ ឯសោហ៊ុយដឹកនាំទំនិញទៅឯផ្សារធំក៏ថោក ។ ១ទៀត គេនិយាយថាគិតធ្វើផ្លូវរទេះភ្លើង ក្នុងរទេះមួយ ទាញ យោង បានរទេះ១០ កាត់ផ្ទុកទំនិញ ហើយនិងអ្នកដំណើរ ពីបាត់ដំបងមកស្រុកភ្នំពេញ ទៅព្រៃនគរ គេនិយាយ គិតថា នឹងធ្វើផ្លូវរទេះភ្លើងមួយទៀត កាត់ទៅលាវ យួន ហើយនិងស្រុកសៀម ប៉ុន្តែផ្លូវរទេះបររថភ្លើងនោះ នឹងធ្វើឲ្យទាន់ឆាប់ភ្លាមនោះមិនបានទេ ប៉ុន្តែគេថាធ្វើឲ្យបានហើយក្នុងរវាងមុន២៥ឆ្នាំនេះ នោះស្រុកខ្មែរនឹងមានផ្លូវរថភ្លើងបរទៅមកជាប់គ្នានឹងនគរដែលនៅជុំវិញយើង ឯផ្លូវស្រុកយូរ៉ុប ស្រុកចិន ស្រុកយីពុននោះ មានផ្លូវកប៉ាល់ភ្លើង កប៉ាល់ជំនួញស្រាប់ហើយ កាលណាមានផ្លូវគ្រប់បរិបូណ៌ នោះខ្មែរយើងក៏នឹងត្រឡប់ជាទីប្រជុំផ្លូវជំនួញធំ១ ហើយនគរក៏នឹងបានជាធំថ្កុំថ្កើងឡើងសមគួរតាមលំដាប់ស្រុកបុរាណខ្មែរដើមវិញ ពូជអំបូរកូនចៅខ្មែរ ដែលតំណតវង្សត្រកូល មិនបង់កំណើតជាតិ ដោយសារក្រឡាប់ឡើងបានជាពូជអ្នកនគរធំនឹងគេវិញ ។ រីឯទ័ពទីងចម្បាំងរាំងជល់ យើងអស់មានអំពល់សេចក្តីភ័យបារម្ភ ដ្បិតបារាំង-សែសគេគិតតែបង្រៀនប្រដៅចំណេះវិជ្ជា យើងរួចខ្លួនជាខ្មែរអ្នកជា ហើយខ្លាំងពូកែ គេសង់សាលារៀនអក្សរបារាំងគ្រប់ទីកន្លែង ហើយគេទំនុកបំរុងវត្តវ៉ាដែលបង្រៀនអក្សរសាត្រា បាលីខ្មែរ ហើយគេចែករង្វាន់ឲ្យកូនសិស្សណាដែលខំរៀន ហើយគេសុំតែគ្រប់គ្រងយើង ជាមួយនឹងនាម៉ឺនខ្មែរណា ដែលមានចិត្តស្លូតត្រង់ ហើយរើសយកខ្លួនឲ្យធ្វើជានាម៉ឺន ឲ្យបានចម្រើនក្នុងនគរ ហើយឲ្យយើងរាស្ត្រខ្មែរទាំងប៉ុន្មាន បានចម្រើនសេចក្តីសុខគ្រប់គ្នា ឯខ្លួនតានេះ ចាស់ហើយ គិតរំពឹងច្រើនៗទៅឃើញទៅដល់របស់ដែលខ្លួនបានឃើញកាលនៅក្មេង គិតទៅដល់របស់ដែលបានឃើញកាលខ្លួនធំហើយហើយគិតមកដល់របស់ដែលភ្នែក ខ្លួនឃើញសព្វថ្ងៃនេះ គិតឃើញម្តងទៅមុខគួរឲ្យកោតខ្លាចបារាំងសែសនេះណាស់ មកកោតនឹងមានចិត្តសង្វាត ឧស្សាហ៍ ប្រាថ្នា   ឆ្លាត ឯខ្មែរយើងឃើញខ្ជិលច្រអូសក្នុងខ្លួន ក្នុងចិត្ត បន្តិច ឯបារាំងសែស ចូរកូនចៅមើលគេចុះ ឃើញទេ តាំងពីប្រមាណ១៥ឆ្នាំរៀងមក ដែលគេស្តីរាជការគ្រប់គ្រងស្រុកយើង ដែលមកដល់សព្វថ្ងៃនេះគេធ្វើបានសេចក្តីរូតរះ ហើយគំនិតគេល្អ គេគិតតែឲ្យយើងចម្រើន បានសេចក្តីសុខ ឲ្យយើងចម្រើនមានទ្រព្យសម្បត្តិ ហើយនិងរៀបចំទីដីស្រុកយើងឲ្យរបបរៀបរយ តាមដោយវគ្គ ដោយស្នើ ហើយគេបំបាត់មិនឲ្យមានខ្ញុំកញ្ជះ អ្នកងារ អង្គរក្ស ទ្រមាក់ ជៀវគុន ហើយគេចែកដីឲ្យយើងរាល់គ្នា ធ្វើស្រែ ចំការ ច្បារដំណាំ យើងក៏លក់បានថ្លៃជាងពីដើម ។ ១ទៀត មុខឲ្យសរសើរបារាំងនេះ ចិត្តគេអី ក៏ជានឹងអ្នកកម្សត់ ទុគ៌ត អ្នកមានជំងឺ រោគា ព្យាធិ ម៉្លេះៗ គេចាត់គ្រូពេទ្យដាក់ឲ្យនៅគ្រប់ទីរេស៊ីដ័ង្ស រួមខែត្រ ឲ្យចាំបីបាច់រក្សា មើលថែទាំអ្នកជំងឺទាំងនោះ ក៏ឃើញថាចិត្តកែល្អមែនហើយ ឯយើងខ្មែរដែលនឹងដឹងគុណគេនោះ គឺយកចិត្តឈឺឆ្អាល ជួយគេតាមគំនិតដែលគេគិតធ្វើការអ្វីៗ ឯសេចក្តីដែលឈឺឆ្អាល ជួយការគេនោះ ទុកប្រៀបដូចជាយើងស្រឡាញ់ស្រុកយើងធ្វើរាជការតបស្នង សងគុណនគរយើង ។

កាលដែលបារាំងសែសទើបមកដល់នោះ នគរយើងកាន់តែតូចណាស់ទៅហើយ នៅតែពីត្រឹមខែត្រពោធិ៍សាត់ ទៅទល់នឹងព្រែកជីកខែត្រពាម ដែលភាសាយួនវាឲ្យឈ្មោះ ហៅព្រែកវិញតេ នៅសល់ពីត្រឹមខែត្រសំបូរណ៍ ទៅទល់នឹងខែត្ររំដួល ហើយនិងស្រុកព្នង ស្ទៀង ទៅទល់នឹងមាត់សមុទ្រខាងកើត ហើយខាតទាំងខែត្រកោះកុងដែលបានទៅសៀម នោះមិនដឹងជាដំណើរដូចម្តេចក៏បានកាន់តែតូចទៅដូច្នោះ ឯសព្វថ្ងៃនេះ ស្រុកយើងខ្មែរត្រឡប់បានជាធំវិញ កាលដែលបារាំងសែសទើបមកដល់នោះមិនបានធំប៉ុណ្ណឹងទេ សព្វថ្ងៃនេះ បានធំពាក់កណ្តាលថែមទៀត ។ កាលក្នុងរាជព្រះបាទ ព្រះហរិរក្ខរាមា (ព្រះអង្គឌួង) ឬកាលក្នុងរាជព្រះបាទសម្តេចព្រះនរោត្តម ស្រុកយើងខ្មែរក៏មិនទាន់បានធំប៉ុណ្ណឹង ឯសៀម ពីព្រោះតែបារាំងសែស គេសង្កិន បានជាវាប្រគល់ខែត្របាត់ដំបង មង្គលបុរី ស៊ីសុផុន សៀមរាប ដែលនៅខាងម្ខាងទន្លេសាបទាំងប៉ុន្មានឲ្យយើងវិញ រីឯខែត្រកោះកុងដែលនៅត្រើយមាត់សមុទ្រខាងលិច ក៏សៀមវាប្រគល់មកឲ្យយើងវិញដែរ ឯខែត្រទន្លេរពៅ ម្លូព្រៃដែលនៅជាខាងជើងនគរខ្មែរយើង ក៏សៀមវាប្រគល់មកឲ្យយើងវិញ ១ទៀត ស្រុកបារាំងសែស គេយកស្រុកលាវ បានមកពីដៃសៀម ហើយគេប្រគល់ខែត្រស្ទឹងត្រែងមកឲ្យខ្មែរវិញ បើគ្មានស្រុកបារាំងសែសម៉្លេះសមនឹងយើងយកខែត្រទាំងនោះមកបញ្ចូលក្នុងស្រុកខ្មែរវិញមិនបានឡើយ កាលនៅក្នុង៥០ឆ្នាំមុន យើងមានបាបកម្ម វាផ្តន្ទាយើងឲ្យសូន្យឈ្មោះទៅជាចំណុះសៀម ហើយទីនគរយើងក៏ទៅជាដីសៀម រីឯសព្វថ្ងៃនេះខែត្រយើងក៏បានធំ ហើយរឹតតែធំឡើង ឯនគរយើង ក៏ឡើងជាមហានគរធំ ដូច្នេះយើងមានតែខំឧស្សាហ៍ធ្វើការបន្តិច នឹងអាលបានឡើងស្មើនឹងអ្នកនគរធំនឹងគេ ។ អើបើយើងបានមានបុណ្យសំណាងទាំងម៉្លេះ នេះដោយសារបារាំងសែស បើគ្មានគេប្រហែលជាយើងគ្មានកើតជាអ្វីសោះ សព្វថ្ងៃនេះបារាំងសែសគេមានគុណនឹងយើង បានជាយើងមានសំណាងប៉ុណ្ណឹង ហេតុដូច្នេះទើបបានជាតា គិតតែងជានិទានតាមរឿង ដំណើរដែលមានរៀងមកទុកទូន្មានបញ្ចូលចិត អស់អ្នកទាំងពួងដែលជាសាសន៍ខ្មែរដូចគ្នា ឲ្យស្រឡាញ់ រាប់អានទុកចិត្តបារាំងសែសដោយស្មោះត្រង់ កុំញញើតគិតរាមុខរាក្រោយ ឡើយ ដ្បិតបារាំងសែសនេះជាមិត្រ ជាពំនឹង ហើយជាគ្រូយើងផង ។ សេចក្តីដែលបានតែងជាបរិយាយស្រាយតាមដំណើរមកនេះ ក្រែងខាតខុសលើសលោះ ឬពុំគោរម្យ៍សមពីរោះ ដោយបទវាចាសេចក្តី សូមអស់លោកអ្នកទាំងឡាយ អភ័យទោស ដោយសារប្រាជ្ញាស្មារតីតិច ចំណេះក៏ឱនថយ ហើយខ្លួនក៏ចាស់ជរា មានតែចិត្តបរិសុទ្ធស្លូតត្រង់ ស្រឡាញ់ទឹកដីរបស់ខ្លួន ទើបតែងតាមដំណើរទុកឲ្យអ្នកក្រោយមើលស្តាប់ តទៅ ព្រោះចិត្តសង្ឃឹមថារាជការបារាំងសែសនឹងចាត់ចែងរៀបចំនគរយើង ឲ្យឡើងជានគរធំ មានបុណ្យអំណាច កូនចៅនៅឯក្រោយគង់តែនឹងដឹងឮឃើញតទៅ បានជាគិតតែង ធ្វើសេចក្តីដូច្នេះ នេះព្រោះតែចិត្តខ្ញុំគិតតែខាងល្អ បើពុំគួរសូមអភ័យទោស ។ តែងក្នុងចុល្លសករាជ១២៦៩ នព្វស័ក កាលតាអាយុបាន ៨០ ឆ្នាំប្លាយហើយ ៕